به گزارش هنرآنلاین به نقل از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، در این رویداد حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، محمدتقی صابری سفیر فوق‌العاده و نماینده تام‌الاختیار جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان، نظام‌الدین زاهدی سفیر فوق‌العاده و نماینده تام‌الاختیار جمهوری تاجیکستان در ایران، سرور بختی رئیس موسسه فرهنگی اکو، علی محمد خراسانی پژوهشگر ارشد مرکز میراث خطی آکادمی ملی علوم تاجیکستان، عبدالنبی ستارزاده استاد آکادمی ملی علوم تاجیکستان، عبدالخالق نبوی استاد آکادمی ملی علوم تاجیکستان، شریف مراد اسرافیل‌نیا پژوهشگر و استاد دانشگاه ملی تاجیکستان و آرتیق قادراف هنرمند و مجری سرشناس تاجیک به ایراد سخن پرداختند.

حسن بلخاری در ابتدای این پیش همایش گفت: نخست مقام و منزلت شاعر بزرگ پارسی گوی ایرانی را گرامی می دارم که روز بیست و یکم اسفند ماه در تقویم ملی ما ایرانیان به نام نامی و مبارک اوست. حکیم جمال الدین ابو محمد الیاس ابن یوسف بن زکی بن موید معروف به حکیم نظامی که از بزرگترین شاعران پارسی گوی که نامش و مهمتر اثر و شاهکار جاودانه اش، پنج گنج حلقه ارتباط کشور های پارسی زبان و به ویژه میان ایران و کشور دوست و ارجمند و برادر تاجیکستان است. شاعری که در قرن ششم هجری فارسی و زبان پارسی را در قلمرو خمسه نظامی به مقامی بلند و بی نظیر در عرصه ادبیات رساند و مهم است که سپاسگزاری کنم و بیان امتنان و سپاس داشته باشم از بزرگوارانی که ما را در انجام و در برپایی این همایش یاری کردند. به ویژه از سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان سپاسگزارم که زحمت بسیار کشیدند.

او ادامه داد: در این بحث مختصر و در طلیعه این همایش و هم اندیشی چند نکته را بگویم، یکی درباره شاهکار حکیم نظامی، پنج گنج و یا خمسه نظامی است؛ در مواردی بنا به بر قدرت شگرف این شاعر پارسی گوی در استفاده از ترکیبات نو و جدید و بسیار بسیار خیال انگیز و دلپسند، در مواردی از این قدرت، برای بیان ما فی الضمیر خود استفاده کرده است. مثلا در آغاز «خسرو و شیرین» طلبی از حضرت حق دارد که خداوند این شاهکار را در نزد و در ذهن مردمان پایدار و جاودان قرار بدهد. دعایی که حکیم نظامی از برای اثر خود دارد و این دعا چون برآمده از جان و برآمده از دل است، آن هم جان و دل حکیمی چون نظامی، در عرصه تاریخ به تحقق پیوسته است و گویی دعای او مستجاب شده است و ما امروزه می دانیم که «خمسه نظامی» یا «پنج گنج» حکیم نظامی چه جایگاه ارزشمندی در ادبیات جهان دارد نه تنها در ادبیات ایران؛ این جمله را به جد می‌گویم و به ویژه در این قلمرو شاهد مثال کلام خودم را این جمله یا تقریر بلند هگل فیلسوف بزرگ آلمانی می دانم که می گوید، نظامی در گذر یا گذر دادن حماسه از ساحت پهلوانی به ساحت «عشق» استادی کم نظیر است.

استاد دانشگاه تهران افزود: هگل، این فیلسوف بزرگ آلمانی در کتاب استتیک یا زیبایی شناسی خود وقتی از علم الجمال پارسی گویان صحبت می کند، فردوسی و مولانا و سعدی و بعد نظامی را ذکر می کند و او را کسی می داند که حماسه پهلوانی فردوسی را به حماسه عاشقانه «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون» و «هفت پیکر» تبدیل می کند. بنابراین خمسه یا پنج گنج جایگاهی جهانی دارد و این شاهد مثالی که عرض کردم موید این ادعا و کلام من است. ابیاتی که به نحوی بیانگر طلب دعای حکیم نظامی از برای بقا، پایداری و جاودانگی پنج گنج است، در ابتدای خسرو شیرین چنین است:

خداوندا در توفیق بگشا

نظامی را ره تحقیق بنمای

دلی ده کو یقینت را بشاید

زبانی کافرینت را سراید

مده نا خوب را بر خاطرم راه

بدار از ناپسندم دست کوتاه

درونم را به نور حق برافروز

زبانم را ثنای خود درآموز

به داودی دلم را تازه گردان

زبورم را بلند آوازه گردان

عروسی را که پروردم به جانش

مبارک روی گردان بر جهانش…

بلخاری ادامه داد: این طلیعه ورود حکیم نظامی به داستان بس بلند و شیرین، خسرو و شیرین است. دعایی که این حکیم بلند مرتبه پارسی گوی از برای برقراری و استدام زبور خود (یا پنج گنج) دارد.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی گفت: اما در جای دیگر، ابیات بلندی دارد که هم به نحوی بیانگر یکی از قدرت های لایزال اوست مبنی بر استفاده از ترکیبات نو و بدیع و تشبیهات بسیار زیبا و حیرت انگیز و دوم بیان «خمسه نظامی» یا «پنج گنج» او که عناوین و اسامی این پنج گنج را نام برده است، اما قبل از آن ابیاتی که بیانگر قدرت او در این تشبیه ، استعاره و خیال پردازی است و هم در عین حال بیانگر فلسفه سرایش این گنج نامه عظیم است. در این ایام که متعلق به نظامی است ضرورت دارد که هر چه بیشتر با این ابیات و اشعار آشنا شویم و در کنار توضیحات و تحلیل ها، از این شیرینی و گوارایی و از این شهد شکر شکن استفاده کنیم. من علاوه بر ابیاتی که خواندم در آغاز داستان اسکندرنامه که دو بخش اقبال نامه و شرف نامه است در حقیقت نوع ورود او را به اینکه چرا به سراغ داستان اسکندر و داستان هایی از این قبیل رفته است را بازگو می کند:

در رغبت نظامی به گفتن این داستان:

بیا ساقی از خم دهقان پیر

می در قدح ریز چون شهد و شیر

نه آن می که آمد به مذهب حرام

می کس ز مذهب بدو شد تمام

بیا باغبان خرمی ساز کن

گل آمد در باغ را باز کن

او در ادامه بیان کرد: از این به بعد به قدرت نظامی در بیان تشبیهات و قدرت پردازش ابیات و واژه های خیال انگیز توجه کنید که چگونه جزییات را بسیار عالی بر بنیاد شعر منظوم و متعالی قرار می دهد:

نظامی به باغ آمد از شهر بند

بیارای بستان به چینی پرند

ز جعد بنفشه برانگیز طاق

سر نرگس مست بر کش ز خاک

لب غنچه را کایدش بوی شیر

ز کام گل سرخ در دم عبیر

سهی سرو را بال بر کش فراخ

به قمری خبر ده که سبز است شاخ

یکی مژده ده سوی بلبل به راز

که مهد گل آمد به میخانه باز

ز سیمای سبزه فرو شوی گرد

که روشن به شستن شود لاجورد

دل لاله را کامد از خون به جوش

فرو مال و خونی به خاکی بپوش…

… نشستم همی با جهان دیدگان

زدم داستان پسندیدگان

به چندین سخن های زیبا و نغز

که پالودم از چشمه خون و مغز

هنوزم زبان از سخن سیر نیست

(پر از معنایم و زبان هنوز از بیان معنای آن ها سیر نشده است.)

چو بازو بود باک شمشیر نیست

بسی گنج های کهن ساختم ( پنج گنج)

در او نکته های نو انداختم

سوی مخزن آوردم اول بسیج ( اولین گنج را مخزن الاسرار خودش ذکر می کند)

که سستی نکردم در آن کار هیچ

وزاو چرب و شیرینی انگیختم

به شیرین و خسرو درآمیختم

از مخزن الاسرار به سراغ خسرو و شیرین آمدم

و از آنجا سرآپرده بیرون زدم

در عشق لیلی و مجنون زدم

از خسرو و شیرین به سراغ لیلی و مجنون آمدم

و از این قصه چون باز پرداختم

سوی هفت پیکر فرس تاختم

از لیلی و مجنون به سراغ هفت پیکر آمدم

کنون بر بساط سخن پروری

زنم کوس اقبال اسکندری

توجه فرمودید که چگونه پنج گنج خود را به ترتیب بازگو کرد!؟ مخزن الاسرارف خسرو شیرین، لیلی و مجنون هفت پیکر و اینک اسکندر نامه

سخن رانم از فر و فرهنگ او

برافرازم اکلیل و اورنگ او

پس از دور هایی که بگذشت پیش

کنم زنده اش از آب حیوان خویش

اینجا اشاره به این است که اسکندر به همراه خضر به دنبال کشف آب حیات بود که خضر یافت و اسکندر نیافت.

سکندر که راه معانی گرفت

پی چشمه زندگانی گرفت

مگر دید کز راه فرخندگی

شود زنده زین چشمه زندگی

سوی چشمه زندگی راه جست

کنون یافت آن چشمه کان گاه جست

چنین زد مثل شاه گویندگان

که یابندگانند جویندگان

نظامی چو می با سکندر خوری

نگه داردت تا ز خود برخوردی

چو هم خوان خضری بر این طرف جوی

به هفتادو هفت آب لب را بشوی

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان سخنان خود گفت: در این کلام مختصر هم از دعای حکیم نظامی در استقرار و استدام پنج گنج اش گفتم و هم پنج گنج او را به روایت خود از آغاز اسکندرنامه برای شما برسرودم تا بدانید با چه شاعر بلند مرتبه و گرانقدر پارسی گویی مواجه هستید. انشاالله خداوند همه پارسی گویان جهان را بهره مند از خان کرم معانی بلند او بگرداند.

چهره درخشان تمدن ایرانی و اسلامی

درادامه محمد تقی صابری سفیر فوق‌العاده و نماینده تام الاختیار جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان به ایراد سخن پرداخت و گفت:

چو در نیمشب سر برارم ز خواب

تو را خوانم و ریزم از دیده آب

اگر بامداد است راهم به توست

همه روز تا شب پناهم به توست

برایم مایه خوشحالی است که در جمع شما فرهیختگان ارجمند به مناسبت بزرگداشت حکیم نظامی سخن بگویم. نکوداشت شایسته بزرگمردان عرصه علم و ادب و تکریم و تجلیل از شاعران ایرانی که هر کدام از آنان چون خورشیدی بر تارک آسمان ایران فرهنگی و در هر نقطه جغرافیای تاریخی ایران می‌درخشند؛ افتخاری بس بزرگ برای همه ایرانیان و ایران دوستان در تمامی اعصار و در همه کشورهای جهان است.

او افزود: حکیم جمال الدین ابو محمد ملقب به «نظامی» یکی از چهره‌های برآمده از دوران درخشان تمدن ایرانی – اسلامی در قرن ششم است. زادگاه این شاعر بزرگ در جغرافیای تاریخی ایران، روستای «تا» شهرستان تفرش، مهد فرهنگ و ادب است. چنانچه نظامی در این زمینه می‌گوید:

گرچه در بحر گنجه گمم

ولی از قهستان شهر قمم

به تفرش دهی هست تا نام او

نظامی از آنجا شده نامجو

صابری ادامه داد: باغ دلگشای شعر و ادب پارسی سروهای بلند قامتی به خود دیده که به تاریخ ایران زمین شکوه و جلال خاصی بخشیده‌اند. اگر بخواهیم از چند تن از شاعران برجسته و نامور پارسی گوی نام ببریم، بی‌شک در کنار شاعران بزرگی همچون رودکی، ابوالقاسم فردوسی، سعدی، مولوی و حافظ، حکیم نظامی نیز یکی از چند سرو کهن باغ دانایی ایران زمین است.

سفیر ایران در تاجیکستان گفت: درواقع همان‌گونه که پیر فرزانه توس، فردوسی با شاهنامه خود حماسه آفرید و مولوی با مثنوی معنوی عرفان را به اوج رساند، حکیم نظامی نیز با مثنوی‌های عاشقانه و داستانی خود، تا ابد در حافظه تاریخی ایرانیان و تمامی علاقه‌مندان زبان شیرین پارسی ماندگار شد و صفحات درخشانی در فرهنگ و هنر ایران آفرید. حکیم نظامی، تنها شاعری است که تا پایان قرن ششم توانست شعر تمثیلی را در زبان پارسی به حد اعلای تکامل برساند و در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص، تازه و ابداع معانی نو و دلپسند و توصیف طبیعت، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است. از همین رو مطالب دلنشین، در کنار زبانی پیراسته، آثار نظامی را در نزد پارسی زبانان از جمله مردم هم فرهنگ و هم زبان تاجیکستانی، مقبول و خواندنی کرده است.

او تصریح کرد: به یقین بزرگداشت این شاعر و حکیم شهیر و معرفی شخصیت و آثار گرانبهای وی به دوستداران آثار و مفاخر فرهنگی ایران بزرگ، به‌ویژه اصحاب و اهالی شعر و ادب و معرفت ایرانی و اسلامی، گامی است ارزشمند در راه تقویت هویت و توسعه و تعمیق همدلی و هم زبانی ملی و همبستگی و همگرایی منطقه‌ای، در راستای رشد و اعتلای ایران فرهنگی.

صابری در انتهای سخنان خود تاکید کرد: در پایان لازم می‌دانم از برگزارکنندگان گرامی و همه شرکت‌کنندگان فرهیخته حاضر در این محفل باشکوه و معنوی، صمیمانه سپاس و قدردانی نمایم و سخن خود را با چکامه‌ای زیبا از حکیم نظامی بزرگ به پایان می‌برم:

همه عالم تن است و ایران دل

نیست گوینده زین قیاس خجل

چون که ایران دل زمین باشد

دل ز تن به بود یقین باشد

زان ولایت که مهتران دارند

بهترین جای بهتران دارند

غنای زبان فارسی با «نظامی»

سومین سخنران حاضر در این برنامه نظام الدین زاهدی سفیر فوق‌العاده و نماینده تام الاختیار جمهوری تاجیکستان بود. او در ابتدا گفت:

فلق جز عشق محرابی ندارد

جهان بی‌خاک عشق آبی ندارد

اگر بی‌عشق بودی جان عالم

که بودی زنده در دوران عالم

این ابیات نظامی، یکی از مفاخر بزرگ منطقه ما و در حقیقت اوج اندیشه این گوینده به نام است که همانند دیگر آثار این سخنور بی‌نظیر، با گذشت زمان‌ها می‌درخشد و جلای بیشتر کسب می‌کند. نظامی با خمسه یا با پنج گنج خود، سنت خمسه‌نویسی را در ادبیات منطقه پی‌ریزی نمود و به این وسیله به نامش، مهر ابدیت زد.

او افزود: این ابتکار حکیم نظامی باعث غنی شدن ادبیات فارسی زبانان شد. زیرا در پیروی از او شاعران بزرگی مثل امیر خسرو دهلوی، خواجوی کرمانی و مولانا عبدالرحمان جامی، عبدالله هاتفی، وحشی بافقی، عرفی شیرازی، مکتبی شیرازی، آذری بیگدلی، بدرالدین شیرازی و سلمان ساوجی و دیگران ده‌ها مثنوی سرودند.

زاهدی گفت: نظامی از شمار چند شاعر کم شمار ادبیات منطقه است که در ردیف فردوسی و ناصر خسرو قبادیانی و سنایی و خیام عنوان «حکیم» دارد و این بی‌دلیل نیست. زیرا شعر این سخنوران صرف شعر نیست بلکه آمیزه‌ای از شعر و حکمت است که ارزش و قیمتی به مراتب بالا و والا کسب نموده است. آثار این نام آوران ادبیات که بر علوم فلسفه، حکمت، منطق، ادب، ریاضیات و نجوم و جغرافیان و تاریخ و… تسلط داشتند با جامعیت خود آگاهی و تبحر آنها را از این علوم منعکس می‌سازد. اگر در ادبیات ما فردوسی با رزم نامه‌های کم نظیرش شهرت دارد، نظامی سبک و سیاق بزم نامه‌نویسی را بنیاد نهاد و در آثار او ما شاهد بهترین و ماناترین بزم نامه‌های ادبیات نه‌تنها منطقه بلکه جهان می‌شویم. به نحوی که این بزم‌ها مملو از دیالوگ‌های خاطره‌انگیز، اندرز و حکمت و محاوره‌های فاخر است.

اوادامه داد: نظامی از جمله ادبای صاحب سبک و صاحب مکتب است که نامش را با خلق آثاری وزین در تاریخ ادبیات ما با خطوط زرین به ثبت رسانده است. همه روزه ابیات شاهکار او در زبان پیر و برنا، مرد و زن و خاص و عام جاری است و این گواه بر جایگاه رفیع این گوینده در همه زمان‌ها است. به این ابیات حکیم فرزانه توجه بفرمایید که آن را برای نصیحت به فرزند دلبندش سروده بوده است:

آن روز که هفت ساله بودی

چون گل به چمن حواله بودی

واکنون که به چهارده رسیدی

چون سرو به اوج سر کشیدی

غافل منشین نه وقت بازی است

وقت هنر است و سرفرازی است

دانش طلب و بزرگی آموز

تا به نگرند روزت از روز

چون شعر به خود سپه شکن باش

فرزند خصال خویشتن باش

می کوش به هر ورق که خوانی

کان دانش را تمام دانی

زاهدی در ادامه سخنان خود گفت: با اینکه از سرودن این نصیحت نامه بیش از ۸۰۰ سال می‌گذرد ولی گویا حکیم دانا آن را نه به فرزند خویش بلکه به تمامی بنی بشر پیام داده است که امروز نیز ارزش خویش را از دست نداده است و به‌عنوان یک مرامنامه والدین برای فرزند سالم و سلیم که در راه راست و تربیت سازنده گام برداشته است، تلقی می‌شود. امیرخسرو دهلوی بلبل شیرین سخن بوستان هند که خود از بهترین گویندگان این خطه است، نظامی را استاد خویش می‌داند و در رسای او لب به ثنا می‌گشاید:

نظامی که استاد این فن وی است

در این بزمگه شمع روشن وی است

ز ویرانه گنجه شد گنج سنگ

رسانید گنج سخن را به پنج

چون خسرو به آن پنجه هم پنجه شد

وزآن بازوی فکرت اش رنجه شد

او ادامه داد: این است که تحقیق و آموزش آثار و افکار حکیم نظامی توجه ادب پژوهان معروف جهان ادوارد براوون، رضازاده شفق، شبلی نومانی، ذبیح الله صفا و دیگران را به این سمت و سو معطوف داشت. در تاجیکستان شادروان اعلاخان افسرزاد و شاگردان مکتب او، آثار نظامی را به خط تاجیکی برگرداندند و در خدمت علاقه‌مندان علم و ادب و دانش قرار دادند. در آذربایجان پیرامون آثار نظامی تحقیقات زیادی انجام یافته است و عالمان آذری؛ متنی علمی، انتقادی داستان‌های خمسه را چاپ کردند و آثار او به زبان آذری ترجمه شده است. بسیاری از آفریده‌های او به زبان‌های دیگر نیز به طبع رسیدند.

زاهدی در پایان گفت: آثار نظامی گنجوی حلقه وصل کشور‌ها و ملت‌های منطقه مثل تاجیکستان، ایران، افغانستان و آذربایجان و تمامی فارسی زبانان جهان است، از این رو بزرگداشت حکیم نظامی گنجوی بزرگداشت سرمایه‌های ادبی و ارزش‌های معنوی مشترکی است که در طول قرن‌ها، کل فارسی زبانان و ملت‌های منطقه را به هم پیوند داده‌اند و امروز نیز ما را به تحکیم روابط و تعاملات فرهنگی در این دنیای پر تحول دعوت می‌کنند. در ارتباط با این مطلب می‌خواهم اهمیت ابتکار انجمن آثار و مفاخر فرهنگی را در بزرگداشت حکیم نظامی بار دیگر مورد تاکید قرار دهم و به حسن بلخاری و همکاران پر تلاش او برای برگزاری نشست امروز اظهار سپاس نمایم.

نظامی نقطه وصل کشورهای منطقه اکو

درادامه این نشست سرور بختی رئیس موسسه فرهنگی اکو سخنرانی کرد و گفت:  منطقه اِکو مهد فرهنگ و تمدن و کانون تحولات فرهنگی و هنری بوده، هست و خواهد بود. بزرگان این خطه پهناور هرکدام به خودی خود جهان معرفت، خودسازی و خودشناسی و منبع و منشأ علم و دانش محسوب می‌شوند.

اوادامه داد: سخن گفتن درباره نظامی گنجوی، شاعر و حکیم و فرزانه در این جمع برایم مایه‌ افتخار است. نظامی گنجوی از سرمایه‌های کم‌نظیری منطقه اکو است که برای سخنوران و سخن سنجان زیادی، استاد و معلم و مربی محسوب می‌گردد. نظامی شعری تمثیلی را به اوج اعلی رساند و آثاری در این زمینه آفرید که مورد توجه ادبای بعد از او است. او شعر خود را در حد عالی سرود و این امر باعث شد تا پس از درگذشت موج عظیمی از شعرا به تقلید او از مثنوی‌ها سرودند که بدون شک هیچکدام به پای نظامی نمی‌رسند.

بختی اضافه کرد: آثار این ابرمرد دنیای ادب به چندین زبان جهان ترجمه و نشر شده است؛ از جمله یریندکو خاورشناس معروف اروپایی «هفت پیکر» را به زبان فرانسوی و ویلسون محقق پرکار به انگلیسی ترجمه کرد که در جامعه غرب مورد استقبال صمیمی قرار گرفت. ویلهم بالس شرق شناس آلمانی درباره او تحقیقاتی عمیق انجام داده است که از این طریق آلمانی‌ها با هنر شاعری و معرفت او بیشتر آشنا شدند.

رئیس موسسه اکو افزود: بدرالدین علی و امیرحسین علی، ادبای معروف هند نیز اسکندرنامه او را با شرح مفصل در این کشور منتشر کردند. برتلس خاورشناس روس نیز در زمینه آثار و افکار نظامی پژوهش‌های مفیدی انجام داده است. در کشورهای دیگر اکو نیز تقریبا تمامی آثار نظامی ترجمه و نشر شده است. نظامی بزرگ متعلق به تمامی مردمانی است که اندیشه شان نظامی وار است و با سخن و هنر و فرهنگ رابطه‌ای تنگاتنگ دارند.

او تصریح کرد: این شاعر حکیم همانند خورشید بر تمام عالم نور و گرما می‌بخشد و اهل ادب از معنویات و آثار او بهره‌مند می‌شوند و کسب فیض می‌کنند. نظامی نقطه وصل کشورهای منطقه است و با اینکه ۸ قرن از خلق آثار او می‌گذرد ولی همچنان آثار و اندیشه‌هایش سر مشق عاشقان کلام موزون است. این خداوندگار سخن در آثارش جز از راستی، نیکوکاری، تشویق انسان‌ها به سوی خوبی و کسب خرد و دانش و مدارا نگفته است.

بختی در پایان گفت: نظامی از افتخارات منطقه ماست که آثارش را در همه جهان با عشق و علاقه می‌خواننده و به آن عشق می‌ورزند. در این فرصت بار دیگر از همه دست‌اندرکاران این نشست تشکر و قدرانی می‌کنم؛ یاد و خاطره این سخنور عالم گیر همیشه نکو باد.

علاقه ویژه مردم تاجیکستان به خمسه نظامی

علی محمد خراسانی پژوهشگر ارشد مرکز میراث خطی آکادمی ملی علوم تاجیکستان نیز در این نشست گفت: ریشه و اصل حکیم نظامی از شهر قم در ایران است و پدرش به شهر گنجه می‌آید. پدر و مادر نظامی از شخصیت‌های بلند مرتبه و سرآمد زمانه خود بودند و فرزند عزیز خود را به خوبی تربیت می‌کنند و شیوه تربیت علمی آنها باعث می‌شود که بعدها تبدیل به یک چهره شناخته شده در عرصه جهانی تبدیل شود.

او افزود: مهترین آثار نظامی را «مخزن الاسرار»، «خسرو شیرین»، «لیلی مجنون»، «هفت پیکر» و «اسکندر نامه» تشکیل می‌دهند، لذا خمسه حکیم نظامی باعث شده که او را نه‌تنها در تاریخ ادبیات فارسی دری تاجیکی بشناسند بلکه در ادبیات شرق و از این گذشته در ادبیات جهانی مورد احترام و تقدیر قرار دهند. خمسه نظامی نشانگر این است که توانایی‌های او در داستان سرایی و قصه سرایی و در به‌طور کلی در حوزه ادبیات کلاسیک به حدی وسیع است که بعد از حکیم ابوالقاسم فردوسی او شهره عام و خاص شده است.

خراسانی ادامه داد: حکیم نظامی بعد از آن که شهرت می‌یابد در دربار شاهان وقت تبریز حاضر می‌شود ولی بعد به گنجه می‌رود و تا آخر تمام عمر خود در گنجه در آرامی و آسودگی زندگی می‌کند.

او تاکید کرد: خمسه حکیم نظامی خوشبختانه بعد از سالیان و قرن‌های زیادی که از سرودن آن گذشته است، سال به سال شهرت بیشتری پیدا کرده است تا جایی که متفکرین شرق و غرب عالم به آن عنایت و توجه دارند به‌ ویژه در تاجیکستان نیز علاقه‌مندان فراوانی دارد که آثار او را مطالعه می‌کنند و بهره می‌برند و البته در مدارس و دانشگاه‌ها نیز شعر و اندیشه او به طالبان علم تدریس می‌شود. در تاجیکستان مقالات متعددی درباره نظامی به رشته تحریر درآمده است و در طول پنجاه سال اخیر بیش از چهل بار خمسه او تجدید چاپ شده و در سلسله کتاب‌های پنجاه جلدی «اختران ادب» در دسترس مخاطبین تاجیک قرار گرفته است.

پژوهشگر ارشد مرکز میراث خطی آکادمی ملی علوم تاجیکستان در پایان تصریح کرد: امروز در تاجیکستان در بخش سخن شناسی، محققان جوان زیادی هستند که برمبنای اندیشه و آثار نظامی رساله‌های دکتری می‌نویسند تا این حکیم و شاعر پارسی گو بیشتر و بهتر به جامعه تاجیکستان شناسانده شود.

نظامی و تمدن ایرانی

درادامه عبدالنبی ستارزاده استاد آکادمی ملی علوم تاجیکستان سخنرانی کرد. او گفت: نظامی بیت بسیار مشهور دارد. این بیت، کلیدی است برای بیان اسرار هنر شاعری او به‌عنوان بزرگ‌ترین شاعر پارسی گوی قرون وسطی. آن بیت این است:

آن کز نسب بلند زاید

او را سخن بلند باید

این بیت اشاره به استحکام سخن نظامی و البته عمق لفظ و معنی در شعر او دارد. به همین جهت است که نظامی را شاعری پارسی گوی و نادر جهان معرفی می کنند. من برای تصدیق این موضوع چند بیت دیگر از نظامی را نقل می کنم. این ابیات برای اهل نظر معروف اند، ولی من آنها را با تاکید بر استحکام فوق‌العاده سخن نظامی و با تاکید بر هنر ادبی و شاعری بی تکرار او برایتان قرائت می کنم:

نخستین بار گفتش کز کجایی

بگفت از دار ملک آشنایی

بگفت آنجا به صنعت در چه کوشند

بگفت انده خرند و جان فروشند

بگفتا جان فروشی در ادب نیست

بگفت از عشق بازان در عجب نیست…

او افزود: هر یک از مثنوی های پنج گانه نظامی آن‌گونه که از تحقیقات محققان نظامی شناس در تاجیکستان، اتحاد جماهیر شوروی سابق، ایران و افغانستان برمی آید، واقعا بی نظیر است، انصاف آن است که امروز بگوییم تعداد محدودی از مثنوی سرایان می توانند با مثنوی های نظامی برابری داشته باشند. چون سخن از هنر شاعری نظامی می رود این جا می خواهم بر نکته ای هم تاکید کنم: مثنوی های پنج گانه نظامی از لحاظ ساختاری، هیچ یک با دیگری یکی نیست. پنج مثنوی، پنج ساختار جداگانه دارند. شاعر در طراحی این مثنوی ها از نظر من به‌عنوان معماری چیره دست عمل کرده و چنان آن ها را تنظیم کرده است که هیچ امر جزیی زائدی در آن وجود ندارد. یا اینکه نمی شود به هنگام بررسی و نقد مثنوی های شاعر از این جزییات چشم‌پوشی کرد. همه موافق و مناسب با هم هستند و در ذات خود تازه اند.

ستارزاده ادامه داد: اگر مثنوی خسرو و شیرین را به یاد بیاوریم در این مثنوی سه پرده وجود دارد، این پدیده هم در بیان واقعه و هم در مورد چهره و شخصیت های ادبی و هم در ذکر حالت های آن ها وجود دارد. واقعه سه پرده دارد و چهره های آفریده شاعر نیز همین‌گونه هستند. این ها تصادفی نیست و حکم قانون را دارد. آیا می توان گفت که تصویری سه گانه وجود دارد؟ نظامی هر حالت و هر شخصیت هنری را در سه سطح تحقیق کرده است: شروع، میانه و پایان. او این کار را به خاطر مشخص و برجسته ساختن ماهیت این واقعه، شخصیت ها و این حالت ها در شعر انجام داده است. لذا وقتی واقعه یا شخصیتی و حالتی از سه نگاه بررسی شود، ماهیتا به تمامی روشن می گردد. بنابراین هیچ جای تاریک و گوشه ناروشنی در شخصیت های مثنوی نظامی باقی نمانده است.

او تاکید کرد: افسوس که ما تا به حال نه در ایران و افغانستان و نه در تاجیکستان کمتر بر تحقیق اسرار هنر شاعری نظامی تمرکز کرده ایم. لذا لازم است که برای شناخت کامل نظامی، این شاعر بزرگ فارسی گوی، به آموزش جنبه هنری شعر او هم بپردازیم. آثار نظامی در ایران و تاجیکستان و کشور های دیگر چاپ شده که امیدواریم در کنار این چاپ‌ها، بیشتر روی اندیشه و روایت های او تحقیق شود.

استاد آکادمی ملی علوم تاجیکستان در پایان گفت: انتساب شخصیت ها و میراث ادبی آنها در عرصه ادبیات جهانی از روی این معیار است که شاعر بیانگر تفکر کدام ملت است واینکه باید مشخص شود که این شخصیت و شاعر و میراث ادبی او در کدام تمدن به وجود آمده است. در اینجا هیچ شبهه ای نیست که نظامی در تمدن ایرانی ، پارسی، تاجیکی و آریایی به وجود آمده است و محصول این تمدن است و اندیشه و شعر او به ساکنان این تمدن و این ادبیات بزرگ تعلق دارد.

موقعیت خاص آثار نظامی

عبدالخالق نبوی استاد آکادمی ملی علوم تاجیکستان نیز در این نشست گفت: حکیم نظامی گنجوی از شاعران توانای ادبیات فارسی و تاجیکی است. او بعد از فردوسی توانست که شعر ما را به مرحله تازه ای وارد کند و از جهت محتوا و موضوع و از نظر عرفانی شعر فارسی را غنی گرداند. به این معنی حکیم نظمی چون به‌عنوان پایه گذار خمسه‌نویسی شناخته شده است، بعد ها شهرتی تمام یافت و پیروان او نیز بسیار زیاد بودند؛ آخرین نمایندگان ادبیات تاجیکی که در ماوراالنهر از نظامی پیروی کردند شاهین و نسیم خان طغرل بوده اند.

او افزود: نظامی سبک بیان شعر ما را روان و ساده کرد. به قول علامه نعمانی، نظامی به سخن فارسی و به سخن بدیع فارسی لطافت بخشید و آن را روان تر کرد. باید تاکید کنم که ترکیب لغت و واژه های نظامی بیشتر با فارسی ماوراالنهری ارتباط دارد، شاید از همین جا است که نظامی بین مردم ماورالنهر خاصه تاجیکان شهرتی فراوانی داشته است. به ویژه در دوران روشنگری چون نماینده ای برجسته شناخته می شود و تمثیل‌ها او مورد توجه روشنفکران تاجیکی قرار گرفته است.

نبوی ادامه داد: بعد از تشکیل جمهوری تاجیکستان ، مردم اهل ادب و علم تاجیک بیشتر متوجه تاریح ادبیات خود شدند. از جمله نمونه های ادبیات تاجیک آن است که صدرالدین عینی در این باره آثاری را تالیف کرد، با این حال باز هم آثار حکیم نظامی مقامی خاص دارد. مراجع و توجه به آثار نظامی شاید از آنجا است که محتوای آن دربردارنده انسان دوستی است که برای شاعران ومردم مورد توجه است. حتی سوژه داستان های او از جمله «خسرو و شیرین» برای آفریدن اثری دراماتیک بسیار خوب و شایسته است.

او در انتهای سخنان خود تصریح کرد: آثار نظامی نه‌تنها برای شاعران و نویسندگان بلکه برای موسیقیدانان ما نیز الهام بخش است. اپرای «خسرو و شیرین» در تاجیکستان نوشته شد که متن آن را استاد گل نظر شاعر شهیر ما و سراینده سرود ملی تاجیکستان نوشته است. در حقیقت نظامی در فرهنگ و ادبیات معاصر تاجیکی جایگاه خاصی دارد و ما همواره احترامش را حفظ می کنیم.

«می» در شعر نظامی

محمد شریف مراد اسرافیل‌نیا پژوهشگر و استاد دانشگاه ملی تاجیکستان دیگر استاد و سخنران حاضر در این نشست بود. او طی سخنانی گفت: سخنرانی من در باره تصویر «می» در آثار حکیم نظامی است. شعر خمری یعنی شعری که شاعر در آن از موضوعاتی مانند ساقی، ساغر ، مینا، جام، سبوی میکده و بطور کلی از می گفت‌وگو می‌نمایند در سخن حکیم نظامی معنی خاصی دارد. خمریات حکیم نظامی خاصیت ویژه دارد که اشعار او را از دیگر شاعران متمایز کرده است

اسرافیل نیا ادامه داد:حکیم نظامی به معنی تام چون شیخ عطار و مولوی صوفی مسلک نیست اما مفهوم باده و شراب در بعضی از ابیات او به معنای رمزی عرفانی به کار رفته است. شاعر خود توضیح می دهد که «می» ای که تصویر کرده است معنای دیگری جز معنای لغوی دارد:

نپنداری ای خضر پیروز پی

که از می مرا هست مقصود می

از آن می همه بی‌خودی خواستم

بدان بی‌خودی مجلس آراستم

مرا ساقی از وعده ایزدیست

صبو از خرابی می‌از بیخودیست

وگرنه به یزدان که تا بوده‌ام

به می دامن لب نیالوده‌ام

گر از می شدم هرگز آلوده کام

حلال خدایست بر من حرام

او ادامه داد: از ابیات بالا برمی آید که در زمان زندگی نظامی گرچه «می» به معنای مجازی باشد، به قول استاد پورجوادی سایه معنای حقیقی هنوز بر سر الفاظ باده و شراب هست. زیرا شاعر ضروری می داند که خواننده را آگاه سازد که مراد او از «می» شراب انگور نیست. مراد شاعران عارف از «می» شراب عشق است ولی معنایی که حکیم نظامی از «می» دارد همان بیخود شدن است. به قول استاد پورجوادی این معنی با معنی ای که صوفیان برای «می» قائل شدند تفاوت دارد اما به آن نیز علاقه‌مند است.

اسرافیل نیا گفت: تفاوت اساسی خمریات نظامی از دیگر شاعران در همین است یعنی در بیان «عشق»؛ شاعر از همه عناصر چهارگانه را برخوردار از این عشق می داند. از اینر و در داستان «خسرو و شیرین» بابی است با عنوان «سخنی چند در عشق» که بیانگر اندیشه فلسفی و عرفانی شاعر درباره «عشق» است.

مراکز عشق به ناید شعاری

مبادا تازیم جز عشق کاری

فلک جز عشق محرابی ندارد

جهان بی خاک عشق آبی ندارد

و در آخر می گوید:

طبایع جز کشش کاری ندارند

حکیمان این کشش را عشق خوانند

او تصریح کرد: حکیم نظامی دنیا را زنده با «عشق» می داند و آن را به مراتب مختلفی تقسیم کرده و عالی‌ترین مرتبه را در عشق انسان به پروردگار می داند. اما بر خلاف است شاعران صوفی مسلک توجه او بیشتر به عشق انسان به انسان دیگر است: مثل «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون». عشق لیلی مجنون و امثال آن برای شاعران صوفی تمثیل است و واسطه ای است برای بیان اندیشه های عرفانی. اما برای نظامی تمثیل نیست بلکه به قول استاد پور جوادی نمونه‌ای از حقیقت عشق است.

پژوهشگر و استاد دانشگاه ملی تاجیکستان تاکید کرد: آثار حکیم نظامی سرشار از اندیشه های عرفانی و فلسفی است. کلمه «باده» و «شراب» در بیشتر ابیات او به معنی مجازی به کار رفته اند؛ پورجوادی معنی مجازی «می» را در آثار نظامی تنها «از خود بیخودی» می‌داند، اما در برخی از ابیات مثنوی ها و دیوان اشعار نظامی، «می» به معنای عشق هم به کار رفته است.

مثلا در ابیات مربوط به خسرو و شیرین که می گوید:

شراب و عاشقی همدست گشته

شهنشه زین دومی سرمست گشته

مراد شاعر از دو بیت بالا از دو «می» است: یکی «می» انگوری و دیگری «عشق»؛ شاعر برای روشن کردن معنی مجازی «می» از قرینه استفاده می کند: قرینه در مصرع اول است؛ یعنی شراب و عاشقی، عاشقی اینجا قرینه ای است برای «می» دوم.

او در پایان سخنان خود گفت: در ابیات نظامی، مراد از «می»، عشق است اما نه عشق الهی بلکه عشق انسان به انسان دیگر مانند «خسرو و شیرین» و «لیلی و مجنون»؛ اما نباید پنداشت که حکیم نظامی تنها از عشق انسان سخن می گوید و غافل از عشق الهی است. خلاصه اینکه خمریات نظامی از یک طرف با شاعران صوفی مسلک نزدیکی است و از سوی دیگر قرابتی با شاعران غیر صوفی دارد. از این روست که هم شاعران صوفی و هم شاعران غیر صوفی از اندیشه او در سرایش مثنوی های خود بهره برده اند.

همه عالم تن است و ایران دل

در پایان این نشست نیز آرتیق قادراف هنرمند و مجری سرشناس تاجیک طی سخنان کوتاهی گفت:

به نام آن که هستی نام از او یافت

فلک جنبش، زمین آرام از او یافت

ای نام تو بهترین سرآغاز

بی نام تو نامه کی کنم باز

درود و سلام و عرض احترام و ادب به شما استادان گرامی و دانشمندان و روشن ضمیران و همه دست‌اندرکاران بزرگداشت حکیم نظامی، بنده هنرمند تئاتر لاهوتی تاجیکستان هستم و پانزده سال قبل افتخار آن را داشتم که در یکی از سفرهای هنری به آذربایجان به آرامگاه حکیم نظامی بروم.

او افزود: نظامی بزرگوار با زبان مادری خود فرموده است:

همه عالم تن است و ایران دل

نیست گوینده زین قیاس خجل

چون که ایران دل زمین باشد

دل به از تن بود یقین باشد

قادراف ادامه داد: همه می دانیم که در آغاز داستان «لیلی و مجنون» با چه افتخاراتی نظامی پایه و اساس زبان فارسی را تجسم کرده است و فرموده است که:

ترکی صفت وفای مانیست

ترکانه سخن سزای ما نیست

آن کز نسب بلند زاید

او را سخن بلند باید

او در پایان گفت: امیدوارم و آرزومندم که همه اما از شراب معنی، مهر، اخلاص و سعادت نظامی بهره‌مند شویم.