سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: اردشیر صالح‌پور استاد دانشگاه و پژوهشگر تاریخ و هنر است که تاکنون چند کتاب از او شامل "تاریشا"، "نارسینا"، "اسب بوی مشروطه می‌دهد" و "تفنگ نه دال" منتشر شده است.
دکتر صالح‌پور در "قلعه تل: خاطرات و مخاطرات یک قلعه تاریخی"، تازه‌ترین اثر پژوهشی خود که امسال منتشر شد، سرنوشت غمبار قلعه تاریخی تل و ساکنان آن را به زبان خود قلعه روایت می‌کند و این دانای کل، تاریخ را روایت می‌کند.
صالح‌پور می‌گوید قلعه تل در یک محاق خاموشی و فراموشی قرار گرفته است، در حالی که شایستگی این را دارد که جامعه ایرانی آن را بشناسند. به اعتقاد صالح‌پور، نخستین زمینه‌های یکجانشینی بختیاری و استقرار در دوره محمدتقی خان چهارلنگ در این قلعه اتفاق افتاده است. قلعه تل به علت موقعیت جغرافیایی و قرارگیری بین منطقه جانکی و ایل هفت لنگ و مالمیر یک فرهنگ متعالی دارد و این تکامل فرهنگی می‌تواند در جهت معرفی هرچه بیشتر این منطقه مفید واقع شود.
به بهانه انتشار کتاب "قلعه تل: خاطرات و مخاطرات یک قلعه تاریخی" با صالح‌پور گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
رمان، درام یا روایت تاریخی؟ "قلعه تل" در کدام سبک نوشته شده است؟
شاید هر سه یا ترکیبی از هر سه گونه. روایت را می‌توان قدیمی‌ترین اثر ادبی دانست و بلافاصله هرآن چه زمان بر آن بگذرد به تاریخ می‌پیوندد و البته رمان همچنان عالی‌ترین و کامل‌ترین گونه ادبی. بی‌آنکه تعمدی در این ماجرا داشته باشم، خود به خود کتاب "قلعه تل" از چنین ویژگی‌های برخوردار شده است. امروزه و البته بحث " بینامتنی" تا حدودی مرزها را در هم ریخته و ترکیب‌های تازه ایجاد کرده البته هرکدام از این ژانرها، خصیصه‌ها و مؤلفه‌های خودشان را دارند ولی امتزاج نیز تا حدودی اجتناب‌ناپذیر است. همچنان که پرسپکتیو به عنوان یکی از عناصر نقاشی به رمان هم روا پیدا کرده و همه چیز در هم می‌شود. امروزه دیگر جهان مولتی میدیاست.
پرسپکتیو در رمان؟
بله، قدیمی‌ترین آن همان "سفرهای گالیور" است. کوچک و بزرگ آدم‌ها در مقیاس با همدیگر و یا نمونه‌های دیگر.
مثلاً ادبیات و نمایش و تئاتر؟
بله همین طور است. تئاتر و سینما، شعر و داستان و پرفورمنس‌های اخیر که هر کدام خود دنیای تازه‌ای دارد. نماهنگ هم نمونه موسیقیایی آن است و بسیاری چیزهای دیگر... البته ادبیات ریشه‌ای قدیمی با نمایش دارد چنانکه ارسطو فیلسوف یونانی در "بوطیقا" خود درام و نمایش را جزء گونه‌ای شعر قلمداد کرده است. شعر دراماتیک... و تا قرن 19 که آغاز پیدایش سبک رئالیسم است اکثر نمایشنامه‌های کلاسیک به زبان شعر سرودن و اجرا شده‌اند. نمونه‌های اعلای آن همین تراژدی‌های شکسپیر است که ادبیات انگلیس مدیون و مرهون آن است.
آیا این تداخل‌ها و ترکیب و امتزاج‌ها از نظر منتقدان مناقشه برانگیز نیست؟
خیر، زمانی عدول و تخطی از فرمان‌ها و موازین یک مکتب جرم و گناه تلقی می‌شد و کار به بحث و جدل می‌کشید، ولی حالا این ترکیب نه تنها عیب نیست که حسن هم تلقی می‌شود و به میزان قدرت و خلاقیت و ترکیب اعجاز صاحب اثر هنری نیز بازمی‌گردد و امری بدیهی و روشن است. روزگاری در فرانسه بر سر پذیرش مکتب رومانتسیم که آن زمان نوآورانه بود بین هواداران آنان و طرفداران مکتب نوکلاسیک‌ها پنجاه شبانه‌روز جنگ و درگیری بود تا آنکه بالاخره بحث و جدل به پارلمان و مجلس کشیده شد و سرانجام مجلس رأی را بر آن گذاشت که ویکتور هوگو و هوادارانش اجازه یابند که مکتب نوپای رومانتسیم را مطرح کنند.
البته امروزه دیگر خبری از مکتب‌های ادبی و آن شکل سابق نیست؟
بله، این مکتب جایش را به جنبش‌ها و سبک‌ها داده‌اند و در سبک بیشتر نگاره‌های فردی و ذوقی مطرح است تا ارائه یک مکتب. نظریه‌ها و رویه‌ها و سلایق امروزه مطرح است و تا حدودی مؤلفه‌های فردی و گروهی ... هرمنوتیک فضاهای تازه‌ای را در خلق ارائه‌ی و دریافت و تأویل آنان ایجاد کرده است که زمینه پذیرش و ارتباط آنان را بیش از پیش فراهم ساخته است.
به کتاب "قلعه تل" بازمی‌گردیم، قدری درباره محتوای این کتاب توضیح دهید؟
ذهن من هم با توجه به نگاره‌های جدید قدری ترکیبی عمل کرده است. "قلعه تل" خاطرات و مخاطرات یک قلعه تاریخی است که همه چیز از زبان خودش ابراز و بیان می‌شود، قلعه‌ای که امروز و اگرچه ویرانه‌ای بیش نیست اما روزگاری آباد بوده است.
تاریخ آن چند ساله است؟
دویست سال پیش، دروان قاجار، اوایل آن دوره، دوره فتحعلی شاه و محمدشاه.
بیش از این هم در این ژانر آثار نوشته‌اید؟
بله، "تفنگ نه دال" که از زبان یک تفنگ تمام داستان، ماجرا و حوادث روایت می‌شد و نیز "فتح کلان" که راوی آن یک اسب بود و اوضاع مشروطه را از زبان اسب می‌شنیدیم و البته چند اثر دیگر در همین سبک و سیاق...
"کاربرد دراماتیک اشیاء " و یا "جان‌بخشی آنچه با تخیل"؟
تقریباً این نگاره‌ها مدنظر بوده است. به خاطر دارم سالی سازمان یونسکو شعار خود را بر سر موضوع "اشیاء سخن می‌گویند" مبتنی ساخته بود و من در همان سال در پاسخ و استقبال از چنین شعاری، کتاب "تفنگ نه دال" را نوشتم که خاطرات قتل و قساوت‌های یک تفنگ قدیمی بود که شرح حوادث و حال و روز کشتگان را بر بستر تاریخ روایت می‌کرد و حالا این اثر جدید یعنی "قلعه تل" نیز به همان سبک و هنجار است. قلعه و معماری ماجراها را بازگو می‌کند.
آیا به صرف روایت اکتفا کردید؟
خیر، قلعه نقد می‌کند، نظر می‌دهد، او تنها راوی نیست، وجدان تاریخ است شاهد ماجرا بوده است، همپا با حوادث پیر شده و فروریخته، در تلخی‌ها و شیرینی‌ها حضور داشته، عواطف و ترس و رنج و امید ساکنان را دریافته، او شاید روح قلعه و ساختمان است که به زبان روایی و دراماتیک با ما درد دل می‌کند و به شرح و نقد حوادث می‌پردازد.
این نوع نگاه‌ها و نگاره‌ها جذابیت تازه‌ای دارد؟
تاریخ به خودی خود مؤلفه‌ای خشک و مکانیکی است شرح وقایع و طرح ماوقع کفایت نمی‌کند. هنر و ادبیات به آن لطافتی می‌بخشد و آن را شنیدنی می‌کند البته در تاریخ محض خواص و شرایط خود را داراست که لااقل به تجربه کردنش می‌ارزد. شگفتی، بدعت، ابتکار، و نوآوری در دنیای ادبی و هنری امروزه حرف اول را می‌زند. بیشتر طرح مهم است، ایده‌های اجرایی، نگاره و فرم....
این تلفیق و ترکیب بازتاب‌های خوبی داشته است؟
بله، به همین دلیل سومین اثر را هم در همین سبک و سیاق نوشته‌ام. فکر می‌کنم نوعی تاریخ‌نویسی روایی و نمایشی است. سفیدی‌های متن و نانوشته‌ها هم مورد نظر قرار می‌گیرند. در همین کتاب جایی خود قلعه می‌گوید هیچ چیز به اندازه ناگفتنی‌ها حقیقت ندارد. در واقع بخش پنهان تاریخ ناگفتنی‌هاست آنچه در لایه‌های زیرین و پنهان حوادث پنهان می‌مانند و حالا تفکر و تعمق بر آنان به زبان زنده و "روایت" و "درام" توجهی تازه بدان جلب می‌کند. من فکر می‌کنم که این روش سابقه داشته است تا آنجا که من می‌دانم در مدرسه کنفوسیوس، حکیم بزرگ چینی، تاریخ، ادبیات و نمایش تدریس می‌شده است و نسبتی بین این سه مقوله وجود داشته است. و یا شکسپیر از جمله کسانی است که تاریخ را به نمایش تبدیل کرده است. نمونه‌های "ریچارد سوم" "هنری چهارم" و ... از این دست است.
اما شما این کتاب را برای نمایش ننوشته‌اید؟
خیر، روایت است، قصه و تاریخ است، نوعی رمان تاریخی که بر پایه پژوهش‌ها و مستندات ساخته و پرداخته شده است. نمایشنامه نیست، اما جنبه‌های دراماتیک بسیار قوی دارد و به آسانی می‌تواند به فیلم و یا تئاتر تبدیل شود. فکر می‌کنم این سه اثر ویژگی‌های خاص خود را داشته باشند. از ترکیبات خاصی برخوردارند که نویسنده از آنان برای طرح و پرداخت ماجرا بهره برده است.