سرویس موسیقی هنرآنلاین: موسیقی هنر جاودانه‌ای است که در سراسر این کره خاکی اهمیت ویژه‌ای دارد و هنرمندان این عرصه مداوم به دنبال کشف و خلق گونه‌ها و آثار جدید این هنر شنیداری هستند.
در این بین برخی از کشورها با نغمه‌ها و آوازهای ویژه فرهنگ و هویت خود می‌توانند اصالت و تمدنشان را به دنیا اثبات کنند. کشور ما همواره در کشاکش تاریخ، یک گونه خاص از موسیقی اصیل داشته و آن را رفته‌رفته پرورش داده است. این نوع از موسیقی اصیل ایرانی، همواره امضای خاص خودش در ردیف و دستگاه و آواز موسیقی را داشته است. از اهمیت موسیقی اصیل ایرانی می‌توان بر تأثیرگذاری آن در کشورهای هم‌جوار نظیر افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و حتی یونان اشاره کرد.
ارتباط موسیقی سنتی با موسیقی نواحی
موسیقی سنتی ایران از نظر جغرافیایی به موسیقی‌های فولکلور یا نواحی تقسیم‌بندی می‌شود که همه آن‌ها به طور کلی مکمل موسیقی اصیل ایرانی هستند. در واقع، ایران نه تنها یک نوع موسیقی خاص و باهویت دارد، بلکه مناطق مختلف آن نیز هر کدام به صورت جداگانه دارای نغمه‌ها، سازها و نواهای خاص آن منطقه هستند.
موسیقی سنتی و موسیقی مقامی ایران، هر کدام متأثر از یکدیگرند و بین آن‌ها پیوندی جدانشدنی برقرار است. این دو نوع از موسیقی علیرغم آنکه به صورت جداگانه راه خود را در پیش گرفته‌اند، اما حیات هر کدام به دیگری وابسته است و در کنار هم می‌توانند به شکوفایی و ماندگاری برسند. امروزه موسیقی سنتی به عنوان نماد هویت ایران و موسیقی نواحی یا مقامی به عنوان نماد اصالت مناطق مختلف کشور، اهمیت ویژه‌ای در فرهنگ و تمدن این مرزوبوم دارد.
سازهای اصیل موسیقی ایرانی
تار، سه‌تار، سنتور، کمانچه، نی، تمبک، قیچک، بربط، دهل و... از مجموعه سازهای اختصاصی موسیقی سنتی هستند که امروز نه تنها در ایران، بلکه در سطح جهانی نیز بسیار پرطرفدار هستند و هنرمندانی از ایران به خاطر نواختن چنین سازهای دلنوازی، جوایز متعددی از جشنواره‌های بین‌المللی کسب کرده‌اند. در کنار آن موسیقی نواحی نیز سازهای اختصاصی خود را دارد که تعدادشان بی‌شمار است. به طور کلی موسیقی نواحی در ایران به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که موسیقی بندری، آذری، لری، بختیاری، شاهسون، کرمانی، قشقایی، خراسانی، گیلکی، مازندرانی، سیستانی و کردی، از اصلی‌ترین آن‌ها هستند و هر کدام آن‌ها سازهای اصیل و ویژه مربوط به موسیقی مقامی خود را دارند.
شرایط فعلی سازهای موسیقی نواحی
شرایط و اوضاع فعلی برخی از سازهای موسیقی نواحی مانند شرایط سازهای موسیقی اصیل، بسیار خوب و ارزنده است، به طوری که محبوبیت آن سازها از منطقه گذشته و مردم سراسر کشور گوش به شنیدنشان می‌سپارند، اما متأسفانه برخی دیگر از سازها و حتی برخی از موسیقی‌های نواحی چندان اوضاعشان بر وفق مراد نیست و اکنون در خطر انقراض قرار گرفته‌اند. فؤاد توحیدی پژوهشگر موسیقی نواحی در گفت‌گویی به این نکته اشاره کرد که در واقع از این سازها که قدمتی چند ساله دارند، فقط چند نوازنده پیشکسوت باقی مانده و جوان‌ها کمتر به سراغ آن‌ها می‌روند که دلایل عدم استقبال از آن‌ها نیز به صورت مفصل قابل بررسی است. در ادامه با سازهایی آشنا خواهیم شد که هر کدام در دوره‌ای پرآوازه و پرطرفدار بوده‌اند اما امروز حیاتشان در معرض خطر قرار گرفته است.
شمشال و دوزله کردی در حال انقراض
شمشال، اصیل‌ترین ساز موسیقی کردی است که طی سال‌های گذشته تقریباً بلااستفاده مانده و به حالت انقراض درآمده است. این ساز درواقع همان نیِ چوپان است و مقام‌ها و نواهای محلی با آن اجرا می‌شود. معروف‌ترین نوازنده این ساز قادر عبدالله‌زاده معروف به قاله مه‌ره بود که چند سال پیش از دنیا رفت. همچنین دوزله، از دیگر سازهای مخصوص موسیقی کردی است که این روزها حال و اوضاع خوبی ندارد. این ساز بادی یک‌زبانه در گذشته نوازندگان فراوانی داشت، اما اکنون کمتر جوانی در کشور پیدا می‌شود که به سراغ آموزش دوزله کردی برود.
سازهای کرمانی که دیگر نوازنده ندارند
سُرنا گِلی، سازی است در کرمان که چندی پیش آخرین نوازنده آن درگذشت و حالا دیگر هیچ نوازنده‌ای ندارد. احمد سلطانی بناوندی آخرین نوازنده این سرنا با بدنه گِلی بود که چند سال پیش دار فانی را وداع گفت و بعد از وی دیگر هیچ‌کس توانایی نواختن چنین سازی را نداشت. علاوه بر آن ساز چغور نیز تنها یک نوازنده دارد و شخص دیگری به دنبال آموزش آن نمی‌رود. همچنین گروتی، جوغ و دورک از دیگر سازهای منحصر به فرد استان کرمان هستند که به دست فراموشی شده‌اند و کمتر کسی به دنبال آموزش آن‌ها می‌رود، در حالی که در همین استان، سازهای چنگ و سوتاکو به عنوان دو ساز اصیل کرمانی همچنان استفاده زیادی دارند.
برگزاری یک جشنواره برای جلوگیری از انقراض نرمه‌نای
منصور بهرام بیگی دبیر جشنواره نرمه‌نای در گفت‌وگو با مهر، ساز نرمه‌نای را از جمله سازهای با قدمت شرقی می‌داند که گفته می‌شود در قرن‌های ابتدایی پس از اسلام در کشور ایران ساخته شده است. این ساز در میان آذری‌زبان‌ها به عنوان بالابان و در بین ارامنه به نام دودوک شناخته می‌شود. نرمه‌نای از خانواده ساز نی و ساز سرنا است و در موسیقی کردی و آذری و به طور کلی در شمال غربی کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد و البته در کشورهای هم‌جوار نظیر ترکیه نیز طرفداران خاص خودش را دارد. این ساز طی سال‌های اخیر در خطر نابودی قرار گرفته است، به طوری که برای جلوگیری از انقراض آن، جشنواره‌ای در سالن آمفی‌تئاتر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهر بوکان برگزار می‌شود.
سرنا و کرنا نیازمند به ضبط و نگهداری
موسیقی لرستان سازهای اصیل و زیبایی نظیر کمانچه دارد که به اندازه کافی جایگاه خود را در موسیقی ایران پیدا کرده و آثار متعددی در آن زمینه به ثبت رسیده است. در این بین دو ساز تخصصی موسیقی لری و عشایر بختیاری به نام‌های سرنا و کرنا که البته در موسیقی مناطق دیگری از جمله گیلان و خراسان هم کاربرد دارند، کمتر مورد توجه قرار گرفته و از نوازندگان آن‌ها کاسته شده است. به گفته علی‌اکبر مهدی‌پور نوازنده سرنا و کرنا، این دو ساز موسیقی که قابلیت‌های فراوانی دارند و می‌توانند به سطوح بالاتری برسند، در حقشان اجحاف می‌شود و چندان دیده نمی‌شوند. مهدی‌پور که چند سال پیش درگذشت، در آخرین مصاحبه خود به ایرنا گفته بود که این دو ساز باید توسط هنرمندان رشته موسیقی ضبط شده و برای نگهداشت آن اقدام شود، زیرا در غیر این صورت ممکن است این دو ساز در آینده‌ای نه چندان دور به فراموشی سپرده شوند.
بی‌پناه ماندن ساز اصیل فلات ایران
رباب، یک ساز کهنه است که خاستگاهش خراسان قدیم بود و سالیان طولانی در قسمت‌های شرقی فلات ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت. این ساز به هفت شهر عشق تعلق دارد و هفت شکل از آن وجود دارد. رباب که از قدیمی‌ترین سازهای زهی مضرابی است، این روزها حال خوشی ندارد و در معرض انقراض قرار گرفته است. البته همچنان هم افرادی در مناطق سیستان یا خراسان به نواختن این ساز قدیمی می‌پردازند، اما روز به روز از متقاضیان یادگیری آن کاسته می‌شود. امروز ساز رباب در ایران در حالی بی‌پناه مانده که در کشور افغانستان همچنان به عنوان یکی از پرکاربردترین سازهای موسیقی اصیل آن کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
دونلی، سازی بلوچستانی با فقط یک میراث‌دار
دونلی، ساز بادی کمیاب و متشکل از دو نی است که در اصطلاح محلی به آن نر و ماده می‌گویند. این ساز اختصاصی‌ترین ساز منطقه بلوچستان است که اکنون فقط یک نوازنده از آن باقی مانده و این نوازنده امیدوار است که دونلی بعد از او به دست فراموشی سپرده نشود. این ساز از نظر صدایی که تولید می‌کند، بسیار شبیه به ساز دیجیدیرو از آسیای شرقی و منطقه اقیانوسیه است که در سطح جهانی استفاده می‌گردد. اکنون استاد شیرمحمد اسپندار پیشکسوت موسیقی بلوچستان که در شهرستان بمپور استاد سیستان و بلوچستان زندگی می‌کند، تنها نوازنده جدی ساز دونلی است. البته به غیر از اسپندار، چند بلوچی دیگر نیز توانایی نواختن این ساز را دارند اما آن‌ها چندان حرفه‌ای نبوده و قدرت آموزش را هم ندارند که همین مسئله نگرانی انقراض ساز تخصصی دونلی را بیش از پیش می‌کند.
تلاش برای نگهداری از دوتار و قوشمه در خطه خراسان
موسیقی خراسانی به خصوص در شمال این خطه پهناور، بسیار غنی و ماندگار است. موسیقی مقامی آن منطقه سازهایی تخصصی چون دوتار و قوشمه دارد و از ساز سرنا نیز به کرات در آثار خراسانی و کرمانجی استفاده شده است، اما اکنون این سازها نیازمند تلاش و پیگیری برای حفظ و ماندگاری هستند. این سازها بخشی از تاریخچه موسیقی خراسانی را تشکیل می‌دهند و اکنون از تعداد نوازندگان آن‌ها کاسته شده است. اساتید سازهای دوتار و قوشمه در خراسان، در طول سال برای جبران کاهش تعداد هنرجویان این سازها، جشنواره‌های متعددی برگزار می‌کنند تا مخاطبان موسیقی مقامی یک‌بار دیگر به سمت سازهای ریشه‌ای موسیقی شمال خراسان روی آورند و آن‌ها را به نسل بعدی هنرمندان خراسانی انتقال دهند تا این سازها که بخشی از فرهنگ خطه خراسان هستند، به دست فراموشی سپرده نشوند.
مینا آتشی