گروه معماری هنرآنلاین: مقرنس یکی از زیباترین تزئینات معماری است که در زیرگنبدها یا نیم‌گنبدهای روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی، در زیر گلدسته‌های مناره‌ها، بالای ایوان مساجد، بالای محراب مساجد و دیگر ابنیه دیده می‌شود. در ساخت آن از آجر، گچ، کاشی، چوب یا فلز استفاده می‌شود.
مقرنس یکی از عناصری است در زیباسازی بناهای ایرانی به ویژه مساجد و آرامگاه‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند.
این آرایه پیش از اسلام نیز در معماری ایران وجود داشته که بعد از اسلام رنگ و بوی تازه‌ای به خود گرفته و با پیشرفت چشمگیری روبه‌رو می‌شود. مقرنس در ابتدا یک عنصر کاربردی بوده که برای تبدیل مستطیل به دایره (ایجاد گنبد) استفاده می‌شد و سپس به یک عنصر سه بعدی تزئیناتی مبدل شد که از تعداد کم و بیش سطوح برآمده و فرو رفته تشکیل می شود.
عده ای مقرنس را صرفاً تزئیناتی فریبنده می‌خوانند. در حالیکه مقرنس همزمان مفاهیم متعددی را نمایش می‌دهد. این عنصر تزئینی زیبا با ساختار سه بعدی‌اش در آن واحد مفاهیمی همچون نظم، وحدت در کثرت، عروج از زمین به آسمان را به نمایش می‌گذارد. مقرنس یک عنصر صرفاً تزئینی نیست و معانی والایی را به همراه دارد، که آن را با ظرافت خاصی به ناظر خود منتقل می‌کند.
مقرنس ها که شباهت زیادی به لانه زنبور دارند، در بناها به شکل طبقاتی که روی هم ساخته شده برای آرایش دادن ساختمان ها و یا برای آنکه به تدریج از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگری تبدیل شود، به کار می‌روند. این مقرنس‌ها را می‌توان ازجمله وسایل موثر ساختن گنبدها دانست که بعدها محتوای نظری اولیه را از دست داده و بیشتر برای تزیین به کار رفت.
برخی معماران ایرانی نیز مقرنس‌ها را در جبهه ساختمان‌ها به کار می‌بردند و در ساختن آنها مهارت را به حدی رساندند که نمی‌گذاشتند موجب سنگینی ساختمان شود و بر اصل و پایه فشار آورد.
انواع مقرنس
مقرنس‌ها از لحاظ شکل به ۴ دسته تقسیم می‌شوند:
- مقرنسهای جلو آمده: مقرنس‌هایی را می‌گویند که مصالح آن از خود بناست و در نهایت سادگی و بدون هیچ‌گونه پیرایه‌ای به صورت آجر یا گچی، انتهای سطوح خارجی نمای بیرون ساختمان را آرایش می‌دهند و استحکام آنها زیاد است.
- مقرنسهای روی هم قرار گرفته: گذشته از مصالح به کار رفته اصلی بنا مانندگچ، آجر و سنگ که در سطوح داخل و خارج بنا به کار می‌روند. غالبا در چند ردیف (دو تا پنج یا بیشتر) روی هم قرار دارند و دارای ثبات متوسطی هستند.
- مقرنسهای معلق: شبیه همان منشورهای آهکی آویزان در غارها است که اصطلاحا استلاکتیت نامیده می‌شوند و غالبا از چسباندن مواد مختلف چون گچ، سفال ،کاشی و ... به سطوح مقعر داخل بنا صورت می‌گیرندکه اویزان به نظر می‌رسند و دارای ثبات کمی است.
- مقرنسهای لانه زنبوری: این دسته از مقرنس‌ها شبیه لانه زنبور و در مجموع کندوهای کوچک بر روی هم قرار گرفته هستند. این دسته از نظر شکل ظاهری شبیه به مقرنسهای معلق‌اند.
اجزای مقرنس
مقرنس ترکیبی از اجزا کوچکی است که با نظم خاصی روی هم قرار می‌گیرند و به تدریج از دیوارهای پایه جلو آمده، بالا می‌روند و به رأس سقف که «شمسه» نامیده می‌شود ختم می‌گردند که سقف مطبق و پر شکنج را پدید می‌آورند. مقرنس معمولا در زیر نیم طاق ورودی‌ها و ایوان‌ها، در گوشواره گنبدها و کنج ایوان‌ها به کار می‌رود و در مواردی هم یک طاق کامل را می‌پوشاند. مقرنس در سر ستون‌ها، منارها، نمای بیرونی برج‌ها و تزیینات داخلی اتاق‌ها نیز دیده می‌شود.
مجموعه مقرنس هرچند در نگاه اول بسیار پیچیده جلوه می‌کند اما در واقع از ترکیب تعداد معدودی اجزا مشخص و شناخته شده پدید آمده‌است.
طاس، شاپرک و پرکه مهمترین اجزا مقرنس را تشکیل می‌دهند و از تکرار و روی هم نشستن این اجزا است که این نوع کاربندی به وجود می‌آید. به علاوه، مقرنس ممکن است جزئی به نام تخت نیز داشته باشد.
طاس عنصر اصلی مقرنس است که در واقع طاق نمای کوچکی است که قاعده‌ای چندضلعی دارد. این جز بین دو طبقه با دو پای مقرنس قرار می‌گیرد و دو یا چند خط از پای پایین را به یک نقطه در پای بالا پیوند می‌دهد.
شاپرک نقطه مقابل طاس است و به عکس آن، یک نقطه از پای پایین را به دو خط در پای بالا متصل می‌کند و در نتیجه حدفاصل طاس‌ها را پر می‌کند.
مقرنس‌ها به دو سبک اجرا می‌شوند در هر مقرنس از پایین به بالا عناصر ریزتر و کوچک‌تر می‌شوند. مقرنس در نقاط مختلفی در سرستون‌ها و گلوئی‌ها و کتیبه‌ها و چشمه‌طاق‌ها کار می‌شود.
نامگذاری مقرنس بر اساس محل ساخت آن نامگذاری می‌شود مانند مقرنس چشمه‌طاق گلوئی، کتیبه و مقرنس سرستون.
به‌کارگیری مقرنس به‌طور عمده در معماری اسلامی در ایران و کشورهای اسلامی و عربی رشد کرده است.
عکس ها از سعید فلاح فر