گروه معماری هنرآنلاین: حرم امام رضا(ع) یکی از تاریخی‌ترین مکان‌های دیدنی مشهد است که همواره تحت تاثیر تغییرات و تحولات متعددی در طول تاریخ بوده است. بافت تاریخی این شهر که پیرامون حرم امام رضا(ع) قرار گرفته هسته اصلی شکل‌گیری شهر مشهد را تشکیل داده است.
معماری حرم از آغاز تا دورهای مختلف تاریخی تغییرات فراوانی داشته که در شناخت این بنای تاریخی و مذهبی کمک می‌کند.
تاریخچه ساخت بنای حرم امام رضا(ع)
ساخت بنای اولیه حرم به ده سال پیش از شهادت امام رضا(ع) برمی‌گردد و قبه‌ای بود که به دستور مامون عباسی جهت دفن پدرش هارون در سال ۱۹۳ق ساخته شد.
در ابتدا، معماری حرم امام رضا(ع) به شکل یک چهاردیواری ساده، بدون تزئینات، کم ارتفاع و با ورودی کوتاه ساخته شده بود. معماری اطراف حرم از قرن دوم هجری شروع به تغییر کرد.در این دوره با کشیدن حصار به دور حرم امام رضا(ع)، این بارگاه نقش ارگ را برای شهر ایفا می‌کرد. حرم امام رضا(ع) هسته اصلی شهر بوده و ارتباط آن با اطراف محدود بود.
در دوره غزنویان حرم مرمت شد و مناره برای آن احداث گردید. در ساخت این بنا از شیوه معماری آرامگاه امیراسماعیل سامانی استفاده شد. در ادامه معماری حرم بر مبنای چهارطاقی‌های ساسانی شکل گرفت با این تفاوت که از مصالح، تزئینات آجری و کتیبه استفاده شده است. گنبد بنا در این دوره نسبتا کوتاه و دو پوسته بود.
در دوره سلجوقیان علاوه بر مرمت و تزئینات، گنبد هم ساخته شد. کاشی‌های هشت ضلعی بسیار نفیسی، معروف به «کاشی‌های سنجری» در طراحی بنا به کار رفت. در حال حاضر این کاشی‌ها در زیر قاب‌های بزرگ شیشه‌ای محافظت می‌شوند.
در دوران خوارزمشاهیان تزئینات نوینی به معماری حرم اضافه شد، از جمله دو محراب کاشی چینی‌نما و کاشی‌های نفیس برجسته در اطراف سردر پیش روی حضرت، کتیبه‌ای حاوی دو بیت شعر فارسی.
از آثار مهم تیموریان بنای مسجد گوهرشاد، دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده، مدرسه ریزاد، مدرسه دو در، مدرسه سابق بالاسر که به ضلع غربی دارالسیاده وصل بود اما اکنون جز رواق دارالولایه قرار دارد.
با رسمیت‌یافتن مذهب تشیع در دوران صفوفیه، بناها و آثار زیادی به حرم افزوده شد. اهدای نخستین ضریح، بازسازی، تذهیب گنبد و طلاکاری گلدسته انجام شد. در عهد شاه عباس صفوی بنای صحن انقلاب کامل شد. در این دوره، رواق‌های دارالفیض، توحیدخانه، رواق گنبد حاتم‌خانی، گنبد الله‌وردی‌خان و رواق شیخ بهاءالدین به حوزه حرم افزوده شد. همچنین بازسازی مدارس، بهسازی رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد صورت گرفت.همچنین به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات دیگری نیز در محدوده حرم صورت گرفت که از جمله می‌توان به توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی، اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و نیز ایوان‌های شرقی و غربی اشاره کرد.
پس از زلزله سال ۱۰۸۴ ه.ق گنبد حرم بازسازی شد و کتیبه‌ای بر این بنا اضافه گردید.در حال حاضر این کتیبه به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد دیده می‌شود.
در دوره افشاریه صحن تیموری طلاکاری و دیوار حرم دوباره رنگ‌آمیزی شد. گلدسته شمالی صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی ساخته و همراه با ایوان جنوبی صحن عباسی طلاکاری شد. همچنین مناره دوم حرم در فراز ایوان عباسی به مدت ۴۰ روز ساخته و همراه با ایوان طلا کاری گردید.
در زمان قاجار رواق دارالضیافه و سومین ضریح حرم احداث شدند. بنای صحن آزادی (صحن نو) نیز در سال ۱۲۳۳ ساخته، و ایوان غربی آن طلاکاری شد. همچنین احداث رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم‌خانی در سال ۱۲۵۱ ه.ق و بنای مدرسه علی‌نقی میرزا بعداً به رواق دارالذکر تغییر یافت، در این دوره انجام شد.
در دوره پهلوی طرح توسعه انجام شد. در سال ۱۳۵۳ خشت‌های طلایی گنبد دوباره با آب طلا رنگ‌آمیزی شد. در این دوره کاربری بناهای اطراف مجموعه تغییر یافت و این بناها به صحن‌های حرم تبدیل شدند. مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک میرزا، رواق پس‌پشت، راهرو سقاخانه، محل چهل‌چراغ سابق، محل کشیک‌خانه خدام، و همچنین برخی مدرسه‌ها، تیمچه‌ها یا فضاهای خالی به صورت رواق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارالعزه و دارالعباده درآمدند و ساخت صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی) و تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی و نصب ضریح چهارم و نوسازی نقاره‌خانه نیز در این دوره رخ داد.
پس از انقلاب اسلامی طرح توسعه حرم با جدیت دنبال شد و این مجموعه شاهد گسترش زیادی بود. در سال ۱۳۵۹ فضای داخلی بنای حرم توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیش‌رو و پایین پای مدفن، گشایش یافت. صحن جمهوری اسلامی، پیامبر اعظم، هدایت، کوثر و رواق امام خمینی در این دوره ساخته شد و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هکتار در دوره‌های گذشته، به ۷۰ هکتار تا سال ۱۳۹۲ رسید.
ضریح
از ابتدا ضریح در مرکز بنای حرم نبود، بلکه در سمت چپ آن قرار داشت. در دوره‌های گذشته ضریح‌های مختلفی روی مزار نصب شد. اولین ضریح که از جنس چوب و طلا بود در زمان شاه تهماسب صفوی نصب شد که بر روی کتیبه‌های آن سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده بود. دومین ضریح از جنس فولاد مرصع بود که در سال ۱۱۶۰ به دستور شاهرخ میرزا نوه نادر شاه افشار ساخته و نصب شد. این ضریح در حال حاضر در حرم نگه‌داری می‌شود.
سومین ضریح در سال ۱۲۳۸ هجری قمری از جنس فولاد ساخته و بر روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح دارای ورقه‌های طلاکوب و طوق‌های طلای جواهر نشان بود و بر روی آن سوره «هل اتی» و «یس» به خط ثلث نوشته شده‌است. این ضریح در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به علت پوسیدگی پایه‌هایش به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد و چهارمین ضریح از جنس طلا و نقره در سال ۱۳۳۸شمسی به جای آن نصب شد. این ضریح توسط حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی و با استفاده از مصالحی چون نقره، طلا، آهن، مفرغ و چوب گردو ساخته شد.
پنجمین ضریح پس از یک برگزاری یک مسابقه هنری بین هنرمندان ایرانی انتخاب شد. طرح انتخاب شده از محمود فرشچیان، هنرمند و مینیاتوریست ایرانی بود. در این ضریح علاوه بر توجه به مبانی هنر اصیل ایران اسلامی، نمادهایی از معماری دوره‌های پیشین را نیز دیده می‌شود. ساخت این ضریح از سال ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۹ طول کشید و آن را از فولاد و چوب گردو ساختند. در چهار جهت آن ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم که همگی به یک محراب بزرگ‌تر که آن نیز به کلمه «الله» ختم می‌شود، قرار دارد.
قلمزنی این ضریح توسط استاد خدادادزاده اصفهانی انجام شد.دو سوره «یس» و «هل اتی»، در بالای ضریح مطهر به صورت کتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. هر دو کتیبه و دیگر خطوط بیرونی و داخلی ضریح مطهر که مشتمل بر آیاتی از قرآن و اسماء‌الحسنی است توسط استاد موحد خوشنویسی شده است. در پوشش داخلی ضریح پنجم برای اولین بار از هنر خاتم‌کاری استفاده شد.
گنبد
نخستین گنبد حرم امام رضا (ع) در آغاز قرن ششم هجری و توسط سلطان سنجر سلجوقی از کاشی ساخته شد. این گنبد بارها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفت. گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روی آن را با الواح مسی، که روکشی از طلا دارد پوشاندهاند. تذهیب این گنبد برای آخرین بار در سال ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶، در زمان شاه عباس صورت گرفته، رویه و سطح این گنبد پیش از آن کاشیکاری بوده است.
گنبد طلای حرم امام رضا (ع) دارای دو پوشش در سقف حرم و بالای آن است. پوشش سقف که به صورت مقعر و مقرنس است به نام «قبه» شناخته می‌شود. کتیبه‌هایی که در اطراف گنبد وجود دارند به خط ثلث توسط علیرضا عباسی نوشته شده است.
مناره
در کل ۱۲ مناره در بناهای حوزه حرم امام رضا(ع) وجود دارد.در حرم دو مناره با روکش طلا وجود دارد که یکی از آن‌ها نزدیک گنبد و دیگری مقابل آن و در قسمت بالای ایوان عباسی (صحن انقلاب) واقع شده است. مناره نزدیک گنبد در زمان ساخت گنبد بنا شده، اما مناره دوم از آثار دوره نادری است. از نکات قابل توجه معماری مناره‌ها این است که با وجود فاصله‌ی زیادی که با یکدیگر دارند، وقتی کسی از سمت جنوب اماکن متبرکه و خیابان امام رضا به سمت حرم می‌آید، چنین می‌پندارد که گنبد میان دو مناره قرار گرفته است.
ایوان
حرم امام رضا(ع) دارای چند ایوان است که نمونه‌های قابل توجهی در معماری ایرانی– اسلامی هستند. ایوان جنوبی که به «ایوان طلا» معروف است در قرن نهم هجری ساخته شد. این ایوان که ۲۱ متر ارتفاع دارد از خشت‌های طلا ساخته شده و دارای چهار در است و سطح آن در زمان نادرشاه افشار طلاکاری شد. ایوان عباسی در زمان شاه عباس صفوی ساخته شد. ارتفاع آن ۲۲ متر است. ایوان غربی حرم نیز با ۲۴ متر از بلندترین بناهای حرم است و بر سر در آن، ساعت بزرگی وجود دارد، به همین دلیل به آن ایوان ساعت نیز گفته می‌شود.
ایوان شرقی یا ایوان نقاره‌خانه نیز مانند ایوان غربی از دو ایوان مجزا تشکیل شده است. بر بلندای این بنا که ۲۶ متر ارتفاع دارد ساختمان نقّاره‌خانه قرار دارد. نواختن نقاره، برای آگاهی از نزدیک شدن پایان وقت نماز است که در طول سال به جز ایام محرم و صفر و دیگر ایام سوگواری، هر روز در دو نوبت، ۱۰ دقیقه پیش از طلوع و غروب آفتاب نواخته می‌شود. علاوه بر آن، در شب‌های عید پس از نماز مغرب و عشا، روزهای عید، زمان تحویل سال نو، اعلام عید فطر و سحرهای ماه مبارک رمضان نیز نقاره نواخته می‌شود.
سقاخانه
از بناهای معروف حرم، سقاخانه‌ای است که هم‌اکنون در وسط صحن انقلاب واقع شده است. سقاخانه را در دوران سلطنت نادر شاه افشار از سنگ مرمر ساختند. استاد اسماعیل طلاکار سقفی گنبدی شکل بر روی آن ساخت و پوششی هشت‌ضلعی روی آن قرار داد و سپس آن را طلاکاری کرد. این بنا در سال ۱۳۴۷ بازسازی شد.
