سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: "اگر توانستند المپیک را اینترنتی برگزار کنند، می‌توانند نمایشگاه کتاب را هم به‌طور عادلانه اینترنتی برگزار کنند". این جمله را هومان حسن‌پور رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، 9 اردیبهشت‌ماه مطرح کرد. وقتی که گمانه‌زنی برای برگزای نمایشگاه مجازی کتاب در حال قوت گرفتن بود. موجی از مصاحبه‌ها با ناشران، مسئولین و اهالی ادبیات بر این مبنا شروع شد و هر شخصی از دیدگاه خود به این موضوع واکنش نشان داد. اتفاقی که با تمام اظهارنظرهای مثبت و منفی که در مورد آن صورت گرفت به وقوع پیوست.
اما نخستین جرقه‌های جدی آن تیرماه با انتشار خبری از محسن جوادی معاون امور فرهنگی وزارت ارشاد زده شد که از برنامه‌های این معاونت برای حمایت از ناشران و کتابفروشان در پی لغو نمایشگاه بین‌المللی کتاب سخن گفت که در بخشی از آن خبر به برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی نیز اشاره شده بود: "امکان برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی فراگیر در دست بررسی است و تا حداکثر یک ماه آینده جزییات آن اعلام خواهد شد". این جمله مشخص کرد برپایی این رویداد به‌صورت مجازی حتمی است.
نخستین اخبار در مورد برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب بر اصل حمایت از ناشران استوار بود که در این راستا هنرآنلاین نیز با چند تن از ناشران مصاحبه کرد. به عنوان مثال، محمود آموزگار مدیر انتشارات کتاب آمه، درباره این رویداد گفت: "خیلی با نمایشگاه مجازی موافق نیستم. مگر این که دولت زیرساخت‌هایی را فراهم کند و بحث یارانه مطرح نباشد". علیرضا رئیس‌دانایی مدیر انتشارات نگاه معتقد بود، "برای برگزای نمایشگاه مجازی کتاب بودجه‌ای در نظر گرفته شده که بهتر بود از ناشران کتاب خریداری می‌شد". علیرضا اسدی مدیر نشر نیماژ گفته بود، "اگر نمایشگاه مجازی کتاب بتواند مرهمی بر جراحت‌های عرصه کتاب و کتاب‌خوانی باشد و برای ناشران و کتابفروشان فرصتی ایجاد کند از آن استقبال می‌کنم". محمد عزیزی مدیر نشر روزگار، نیز معتقد بود، "به‌طور کلی برگزاری نمایشگاه بهتر از برگزار نشدن آن است ولی این فعالیت نیازمند اطلاع‌رسانی دقیق به ناشران و مردم است تا منتج به نتیجه شود". داریوش نویدگویی مدیر انتشارات نویدشیراز نیز اشاره کرد: "هر فعالیتی که بتواند موجب رونق کتاب‌خوانی و رها شدن مشکلات ناشران و کتابفروشان از این وضعیت باشد مفید است اما با این اوصاف فکر نمی‌کنم نمایشگاه مجازی طرح موفقی باشد" و یا مهدی سجودی‌مقدم مدیر انتشارات مهراندیش، این فعالیت را در شرایط فعلی کرونایی خوب دانست به‌شرط آن که مکانیزم به شکلی طراحی شود که امکانات برای خرید سهل‌الوصل باشد".
برگزاری نمایشگاه کتاب به شکل مجازی در ایران امری نوپا محسوب می‌شود و شاید ناشرانی که به سخنان آن‌ها اشاره شد الان رویکرد متفاوتی داشته باشند مانند اظهارنظر رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران که در ایام برگزاری نمایشگاه گفت: "در شرایطی هستیم که یک رویداد جدید ملی را تجربه می‌کنیم".
29 مهرماه خبر مقدمات شرکت ناشران در نمایشگاه مجازی کتاب تهران اعلام شد در بخشی از این خبر اشاره شده بود: "به‌منظور پیش‌گیری از شیوع ویروس کرونا و در راستای مصوبات ستاد ملی مقابله با کرونا، توصیه‌های وزارت بهداشت مبنی بر ضرورت رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و پرهیز از برگزاری هرگونه تجمع در سطح کشور، شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه کتاب تهران، برگزاری سی‌وسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را در سال جاری لغو کرد. هم‌چنین در راستای تحقق سیاست‌های حمایتی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از جامعه نشر کشور، نمایشگاه مجازی کتاب تهران در سال جاری برگزار خواهد شد و این نمایشگاه جایگزین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نخواهد بود".
البته پیش از انتشار این خبر محسن جوادی معاون امور فرهنگی با صدور حکمی ایوب دهقانکار مدیرعامل موسسه کتاب و ادبیات ایران را به عنوان مسئول برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران تعیین کرده بود.
در خبری که هشتم دی‌ماه منتشر شد زمان برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب 1 تا 6 بهمن‌ماه اعلام شد و ناشران متقاضی حضور در این رویداد از 10 دی‌ماه می‌توانستند با مراجعه به سایت ketab.ir ثبت‌نام خود را انجام دهند. حتی با این‌که نمایشگاه عنوان بین‌المللی نداشت از ناشران، موسسات فرهنگی، نهادها، انجمن‌ها، تشکل‌های نشر و آژانس‌های ادبی بین‌المللی واجد شرایط خواسته شد تا 14 دی‌ماه در بخش بین‌الملل نمایشگاه مجازی کتاب تهران ثبت‌نام کنند.
در نهایت نخستین نمایشگاه مجازی کتاب 30 دی‌ماه با حضور سیدعباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، محسن جوادی معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و ایوب دهقانکار رئیس نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران افتتاح شد و از اول بهمن ماه به صورت عمومی در در وب سایت tehranbookfair.ir به‌شکل 24 ساعته در دسترس قرار گرفت.
شرایط و نحوه خرید کتاب برای علاقه‌مندان با ایجاد صفحه کاربری از طریق عضویت در سامانه و دریافت کد کاربری امکان‌پذیر شد. محدودیتی هم در خرید وجود نداشت و برای عموم آزاد بود. ارسال کتاب نیز رایگان صورت می‌گیرد.
طبق گفته رئیس نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، این رویداد با مشارکت هزار و 732 ناشر داخلی و 180 ناشر خارجی با عرضه بیش از 120 هزار عنوان کتاب آغاز به کار کرد. هم‌چنین کتاب‌های داخلی با تخفیف 20 درصد و کتاب‌های خارجی با تخفیف 50 تا 70 درصدی عرضه شدند.
برای نمایشگاه مجازی کتاب هم‌چون نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در بخش‌های مختلف یارانه خرید کتاب در نظر گرفتند. هم‌چنین نشست‌ها و فعالیت‌های جنبی به‌صورت برخط و در بستر فضای مجازی با موضوع نشر داخلی و بین‌المللی برای علاقه‌مندان برگزار شد.
با این که ترافیک اینترنت در نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران 50 درصدی بود تا بار ترافیکی برای مردم کاهش یابد و جست‌وجو کتاب در سایت نمایشگاه، براساس نام ناشر و عنوان کتاب فراهم بود اما مخاطبان مشکلات متعددی داشتند و خرید آن‌ها با اختلال مواجه می‌شد. حتی اطلاعیه‌ای در دومین روز از برگزاری نمایشگاه منتشر شد که در آن آمده بود: "ضمن عذرخواهی از بازدیدکنندگان و خریداران محترم، سایت فروش نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران در حال ارتقای فنی است و تا ساعاتی دیگر راه‌اندازی خواهد شد".
نکته دیگر که خریداران به آن انتقاد داشتند نبود برخی کتاب‌ها و یا عدم حضور برخی ناشران در این رویداد مجازی بود که در این زمینه نیز اطلاعیه‌ای منتشر شد که در آن آمده بود: "با عنایت به این‌که بخش قابل توجهی از تماس‌های مردمی با مرکز پاسخ‌گویی نمایشگاه مجازی کتاب تهران عدم دسترسی به برخی عناوین است، به اطلاع بازدیدکنندگان محترم می‌رساند عدم دستیابی به برخی عناوین در این نمایشگاه به چهار دلیل زیر است:
1. شرکت نکردن ناشر در نمایشگاه مجازی کتاب تهران
2. اتمام موجودی کتاب به دلیل فروش در نمایشگاه مجازی کتاب تهران
3. عدم ثبت کتاب در بانک اطلاعاتی خانه کتاب و ادبیات ایران به دلیل عدم اعلام وصول ناشر
4. عدم اعلام موجودی کتاب توسط ناشر در پنل فروش
بر این اساس، از آن دسته از ناشران شرکت‌کننده در نمایشگاه مجازی کتاب تهران که هنوز موجودی کتاب خود را در پنل فروش اعلام نکرده‌اند دعوت می‌شود نسبت به ویرایش اطلاعات و اعلام موجودی عناوین و یا غیرفعال نمودن کتاب‌های فاقد موجودی از لیست فروش اقدام کنند".
البته خود این اطلاعیه این سئوال را ایجاد می‌کرد چرا برخی ناشران در این نمایشگاه شرکت ندارند که می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد مثلا با اوج همه‌گیری کرونا بیشتر ناشران به فروش آنلاین توجه زیاد نشان دادند که با توجه به گفت‌وگوی هنرآنلاین با تعدادی از ناشران، فروش آنلاین برای آن‌ها رضایت بخش بود. در نتیجه با همین رویکرد فعالیت خود را ادامه دادند و فروش از طریق سایت خودشان را بر حضور در نمایشگاه ارجح دانستند.
همان‌طور که در اول این نوشتار اشاره شده این طرح با تمام خوبی و بدی‌ها به بار نشست و حتی دو روز تا هشتم دی‌ماه تمدید شد. فروش این نمایشگاه تا روز گذشته هفتم بهمن‌ماه ۸۲۴ هزار نسخه کتاب به مبلغ ۴۳ میلیارد تومان بوده که تقریبا یک‌سوم فروش ۱۲۳ میلیاردی سی و دومین نمایشگاه کتاب تهران است که به شکل حضوری برگزار شد.
طی چند ماه گذشته که مقدمات نمایشگاه مجازی کتاب در حال شکل‌گیری بود ستاد خبری این رویداد سعی کرد در مصاحبه با اشخاص، ناشران، کتابفروشان و اهالی ادبیات به وجوه مهم و مثبت آن بپردازد و طی اطلاعیه‌های مختلف برای مخاطبان نسبت به پرسش‌های ایجاد شده رفع ابهام کند.
در این دوران که باید مانع تجمعات بود و فعالیت مجازی در اولویت قرار داد نمایشگاه مجازی کتاب نیز سعی کرد تا حدی مرهمی برای برخی از اهالی نشر باشد تا کمی از بار مشکلات مالی آن‌ها کاسته شود. باید ببینیم کلمه نخستین که در پوستر نمایشگاه مجازی کتاب تهران جا خوش کرده است چه در سر دارد و آیا باز نمایشگاه کتاب در سال آینده مجازی برگزار می‌شود؟ امیدواریم با از بین رفتن ویروس کرونا به رسم سالیان در اردیبهشت ماه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به شکل فیزیکی میزبان علاقه‌مندان شود.