گروه فرهنگی خبرگزاری هنر ایران: رسانه یکی از ساده‌ترین مسیرها برای رساندن صدای مردم به مسئولان است و این فضا می‌تواند در راستای افزایش سطح آگاهی، مشارکت و مطالبه‌گری شهروندان موثر واقع شود.
این روزها نیز با افزایش رسانه‌های شهروندی، اینگونه رسانه‌ها به راهی برای مشارکت مردم در مسائل و به چالش کشیدن عملکردهای مجموعه‌های اداره کننده تبدیل شده‌اند. در این راستا برخورداری از سواد رسانه‌ای به شهروندان کمک می‌کند به رسانه دیدی نقادانه داشته باشند و بخشی از فضای رسانه را سهم خود بدانند و با بهره‌گیری از سواد رسانه‌ایِ خود از رسانه به عنوان اهرم فشار برای پیشبرد مطالبات خود استفاده کنند.
در فضای رسانه‌ای شده کشور، افزایش سواد رسانه‌ای می‌تواند شفافیت عملکرد مدیران را به همراه داشته باشد و زمینه را برای مشارکت شهروندان به سمت نهادینه شدن دموکراسی ایجاد کند.
علی اصغر محکی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران همزمان با فرارسیدن هفدهم مرداد ماه و روز خبرنگار در گفت‌وگو با «هنر آنلاین» در این باره می‌گوید: با توجه به تحولی که ارتباطات تجربه کرده و تغییر شیوه مصرفی مردم از رسانه، موضوعات و اخبار به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی منتقل شده است و رسانه‌های غیررسمی روی کار آمدند. از این رو کنترل‌های رسمی که پیش از این روی رسانه‌های بزرگ بود، روی این فضا وجود ندارد.
او با بیان اینکه در این فضا شفافیت برخی اخبار و اطلاعات تائید نمی‌شود، عنوان می‌کند: در این راستا مخاطبان باید سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتال داشته باشند تا سره را از ناسره تشخیص دهند و مطالب نادرست را دنبال نکنند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران تفکر تحلیلی و انتقادی را در افراد دارای سواد اطلاعاتی تقویت شده می‌خواند و اظهار می‌کند: این افراد به سادگی مطالبی را که در رسانه‌ها می‌بینند، باور نمی‌کنند، به صورت تخصصی‌تر به موضوعات می‌نگرند و تحت تاثیر آلودگی‌های اطلاعاتی و انفجار اطلاعات قرار نمی‌گیرند و در مصرف پیام‌های رسانه‌ای سخت‌گیرتر می‌شوند.
محکی کسانی که بر سواد رسانه مسلط باشند را دارای توانمندی برمی‌شمارد و می‌گوید: این افراد می‌توانند هوشمندانه‌تر و انتقادی‌تر به پیام‌های رسانه توجه کنند؛ چه بسا فلسفه آموختن سواد رسانه همین امر است و ما خواسته و ناخواسته در معرض انبوهی از اطلاعات و پیام‌های رسانه‌ای هستیم و در خانه، خودرو و معابر شهری انبوهی از پیام‌های درست یا غلط روانه مغز و ذهن ما می‌شود.
او با بیان اینکه می‌توانیم به رسانه‌های آزاد و مستقل یک نگاه ایده‌آل و یک نگرش واقع‌بینانه داشته باشیم، عنوان می‌کند: در نگاه ایده‌آل تصور بر این است از یک طرف اگر یک رسانه مستقل و حداقل وابستگی به نهادهای قدرت سیاسی و اقتصادی را داشته باشد و از طرف دیگر تیم حرفه‌ای در آن فضا مشغول به کار باشند، می‌تواند در روشنگری جامعه و اینکه جامعه متناسب با منافع خود حداکثر بهره‌برداری از رسانه را داشته باشد، موثر واقع شود.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران واقعیت را اما به گونه دیگری تعبیر کرده و خاطرنشان می‌کند: در جهان رسانه مستقل وجود ندارد و اداره کردن هر رسانه نیازمند برخورداری از حداقل سرمایه مادی است و مدیران رسانه از نظر باورها و اعتقادات به طرز فکر خاصی معتقد بوده و گردانندگان رسانه‌ها وابسته به یکی از مراجع فکری هستند.
رسانه‌ها حدالامکان از سانسور و خودسانسوری اجتناب کنند
محکی با اشاره به اینکه ایجادکنندگان رسانه‌ها به دنبال یک هدف و مقصدی معین هستند، می‌گوید: این هدف و مقصد سبب می‌شود مدیران رسانه ترجیحات خود را در اولویت قرار دهند. اما باید مبنا را بر این بگذاریم که رسانه‌ها حدالامکان از سانسور و خودسانسوری اجتناب کنند و در تشدید اولویت‌ها و نیازهای جامعه و مخاطبان مستقل وارد عمل شوند، دسترسی سطح بالایی به اطلاعات داشته باشند و به جز موارد محرمانه و موضوعاتی که مرتبط با امنیت ملی و عمومی است، مانعی برای دسترسی آسان و سریع به اطلاعات نداشته باشند.
او می‌افزاید: کسانی که در این رسانه‌ها فعالیت می‌کنند، از نظر معیارهای حرفه‌ای و رسانه‌نگاری تحقیقی باید افرادی آموزش دیده، ماهر و توانمند باشند تا آزادی و استقلال را در عمل هم در خدمت عمومی پیاده‌سازی کنند.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با بیان اینکه رسانه‌ها می‌توانند به رشد جامعه و به رسیدن جامعه به منافع و مصالحش یاری رسان باشند، عنوان می‌کند: لازمه این امر اما حداقلی از استقلال، برخورداری مالی برای اداره کردن رسانه و حداقلی از آموزش‌های تخصصی در بین کارگزاران و پیام‌آفرینان رسانه‌ای است.
محکی خاطرنشان می‌کند: هر جامعه و هر کشوری الگویی از نظام‌های هنجاری رسانه‌ای را دنبال می‌کند و این الگو در هر جامعه متفاوت است و به پیشینه تاریخی و فرهنگی و بحران‌های داخلی جامعه بازمی‌گردد. همچنین این بستگی دارد به آنکه تا چه حد استعداد و آمادگی اجتماعی برای مطالبه رسانه آزاد و مستقل وجود داشته باشد.
او به تشریح وضعیت ایران در این عرصه پرداخته و اظهار می‌کند: در راستای پیشینه فرهنگی و تاریخی ایران از وضعیت بسیار خوبی برخوردار هستیم، اما از حیث رسانه‌های جدید عقب‌تر از کشورهای غربی قرار گرفته‌ایم؛ سابقه راه‌اندازی مطبوعات آزاد و مستقل در کشور ما جدید است و با آنچه در غرب وجود دارد و به عصر روشنگری بازمی‌گردد، فاصله بسیاری دارد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران ادامه می‌دهد: چالش‌هایی که به هر دلیل ایران را از نظر ناآرامی‌های داخلی و مباحث امنیت ملی و چالش‌های بین‌المللی تهدید می‌کند، به گونه‌ای است که سبب شده در الگوی هنجاری رسانه‌ای ایران سطحی از سانسور و خودسانسوری را شاهد باشیم.
روی کار آمدن الگوی هنجاری رسانه‌ای جدید و مقتضای فرهنگ بومی ایران
محکی خاطرنشان می‌کند: اگر به اظهارات چهره‌ها و شخصیت‌هایی که طی 40 سال گذشته کارگزار مسائل فرهنگی و رسانه‌ای کشور بودند، دقت کنیم، متوجه می‌شویم هر کدام از یک منظر متفاوتی الگوی هنجاری رسانه‌ای در ایران را مورد بررسی قرار دادند و آن را بازگو کردند.
او با اشاره به اینکه تا چند سال گذشته بر الگوی مسئولیت اجتماعی تاکید می‌شد، می‌گوید: این الگو تا حدودی ایدئولوژی را می‌پذیرفت و در عین حال قائل به سطح قابل قبولی از آزادی و استقلال رسانه‌ای هم بود. اما اخیرا الگوی هنجاری خاصی که مقتضای بومی ایران را دارد، در حال مطرح شدن است که به جز مواردی که امنیت ملی و حاکمیت را دچار خدشه کند، سطح بالایی از دسترسی اطلاعات و شفاف‌سازی را در پی دارد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران به تشریح نحوه پیاده‌سازی الگو مذکور در کشور پرداخته و عنوان می‌کند: تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد ما هنوز با حد متعارف و مورد انتظار فاصله داریم که بخش عمده آن به خودسانسوری و سانسور رسمی بازمی‌گردد.
محکی با تاکید بر اینکه جز در موارد اندک، شاهد سانسور مستقیم نبودیم، اظهار می‌کند: آنچه در رسانه‌های ما رخ داده از جنس خودسانسوری است که در قالب‌های دروازه‌بانی خبر، برجسته نمایی و بازنمایی خاص و ویژه خود را نشان می‌دهد.
او مشکل فرهنگی را یکی از معضلات عرصه رسانه می‌خواند و می‌گوید: متاسفانه تا حدود زیادی مدیران رسانه نتوانسته‌اند از فرصتی که براساس قانون برای انتشار اطلاعات وجود دارد، استفاده کنند و بنا بر ملاحظات، احتیاط و جلوگیری از به چالش افتادن با هیات نظارت بر مطبوعات و قانون از این فضا استفاده نمی‌کنند.
به کارگیری روزنامه‌نگار در رسانه‌های ایران بر اساس شایسته‌سالاری نیست
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با تاکید بر اینکه متاسفانه در بحث آموزش حرفه‌ای روزنامه‌نگاری با معضلاتی مواجه هستیم، خاطرنشان می‌کند: نظام جذب و به کارگیری روزنامه‌نگار در رسانه‌های ایران براساس شایسته‌سالاری نیست و از شایسته‌ترین افراد که هم توانایی ذاتی و شم خبری بالایی دارند و هم دوره‌های متفاوت آموزش خبرنگاری را گذرانده‌اند و طی زمان مهارت‌آموزی در این افراد رخ داده است، استفاده نمی‌شود.
محکی می‌افزاید: نظام ارتقا در سیستم رسانه‌ای در این عرصه معضلاتی را به وجود آورده است و روزنامه‌نگاران کمتر از مرحله خبرنگاری به دبیری، سردبیری و مراحل بالاتر می‌رسند و بخشی از آن به وقفه‌ای در انتشار و تعطیلی برخی رسانه‌ها در پی مسائل مالی و قانونی بازمی‌گردد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران فقدان یک نظام‌نامه و مرام‌نامه‌ای برای ارتقای جایگاه خبرنگاران که ضمانت اجرا داشته باشد را معضل دیگر این عرصه خوانده و می‌گوید: براساس آنچه که تحقیقات نشان داده متاسفانه بخش بزرگی از پیام‌آفرینان رسانه‌ای ایران و روزنامه‌نگاران با حد ایده‌آل و سواد رسانه‌ای و سواد دیجیتال فاصله دارند و فریب جعل عمیق و اخبار ساختگی را می‌خورند و اغلب شاهد اخبار تک منبعی هستیم که توسط روابط عمومی‌ها به دست رسانه می‌رسد که با روزنامه‌نگاری تحقیقی و روزنامه‌نگاران جست‌وجوگر فاصله بسیاری دارد.
خبرنگار: غزال ساری‌اصلان