گروه سینمای خبرگزاری هنر ایران: از آنجا که سینما ابزار و دریچه‌ای قدرتمند در تلطیف فضای فرهنگی اعتقادی حاکم بر کشور است در برهه‌های حساس اجتماعی سوال پیش می‌آید که چرا چندین سال است در عرصه سینمای تاریخی‌مذهبی اثری ماندگار نداشته‌ایم. وجود مشکلاتی چون محافظه‌کاری، نداشتن جذابیت دراماتیک فیلم‌های تاریخی‌دینی، وجود رانت در تعیین کارگردان‌های سینمای دینی، نیاز به سرمایه هنگفت، عدم اهتمام و کم‌توجهی برخی دستگاه‌ها و مسئولان ذی‌ربط، محدودیت امکانات ساخت این گونه فیلم‌ها در کنار تجربه‌های ناموفق صورت گرفته از مهم‌ترین دلایل بی‌مهری و فاصله سینما در ورود به این عرصه است.
شاهد این امر تکرار همیشگی «روز واقعه» و «شب دهم» در ایام محرم و بالاخص روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی است. خالی بودن دست سینما و تلویزیون در این زمینه پوشیدنی و قابل انکار نیست. بالاخص تعطیلی سینماها در این ایام، سفره فقیر سینما از نظر تولیدات مذهبی و آیینی را متذکر می‌شود. البته امسال به یمن وجود «شور عاشقی» کاری از داریوش یاری متولیان سینما توانستند سری بالا بگیرند. اما با توجه به نتایج چهل‌ودومین جشنواره فیلم فجر و نظر منتقدان، این فیلم شاخصه‌های لازم برای جذب مخاطب را نداشته است و همچنان به لحاظ کیفی امتیازی برای سینمای دینی نخواهد بود.
اعتراض فیلمسازان نسبت به عدم حمایت تشکل‌ها و دفاتر فیلمسازی که با ماهیت حمایت از سینما تاسیس شده‌اند باعث شده اهالی سینمای دینی دغدغه اصلی سینما را سرمایه بدانند. از آنجا که تاریخ فیلم‌های سینمای دینی در گیشه نشان داده این جنس فیلم‌ها تا به الان سودده نبوده‌اند و با تمهید سلیقه‌سازی، حفظ ارزش‌ها و سیاست‌های کلی سینمای جمهوری اسلامی ایران تولید شده‌اند، فعالان سینمای دینی این مدیریت را برای تثبیت جایگاه سیاسی‌اجتماعی و شبکه‌سازی مدیران فرهنگی قلمداد کرده و سینمای دینی را رها کرده تصور کنند.
البته باید متذکر شد برای تامین بودجه مدیرت فرهنگی، در قانون ردیف بودجه‌ای مصوب وجود دارد که بر اساس آن یک درصد از درآمد بانک‌ها، شرکت‌ها و وزارت‌خانه‌ها فقط مختص فعالیت‌های فرهنگی است. همین مصوبه سوال ایجاد می‌کند که با وجود چنین ردیف بودجه‌ای چرا همچنان سینمای ایران در تامین سرمایه برای ساخت فیلم دینی دچار مشکل شده و عرصه فرهنگ و هنر میدان تاخت‌وتاز فیلم‌های صرفا کمدی محض است.
در ادامه سعی کرده‌ایم جهت تاکید و بررسی لزوم پرداختن به سینمای دینی و تعداد کم این آثار، دلایل پایین بودن آثار تاریخی مذهبی را از بیان فیلمسازان و کارشناسان سینمایی مرور کرده و تازه‌ترین اظهار نظرات را بیاوریم.
مشکل محافظه‌کاری
طبق نظر اهالی سینما یکی از دلایل ورود نکردن فیلمسازان به تولید آثار دینی، تزلزل میز مدیران سینمایی است. مجتبی فرآورده تهیه‌کننده‌ی فیلم‌های «ملک سلیمان» و «23 نفر» سال‌ها پیش در گفت‌وگویی با رسانه‌ها اظهار داشت: «اراده‌ای برای تولید فیلم دینی و مذهبی در کشور وجود ندارد.» وی ادامه داد: «یکی از دلایل تعداد پایین آثار تاریخی مذهبی تزلزل میز مدیران است. به این معنا که ساخت فیلم مذهبی در یک جامعه و حکومت مذهبی نیازمند پاسخ‌دهی به حوزه علمیه، علما، صاحب‌نظران و... است. ورود به این میدان طبیعتا دردسرهای مضاعفی را می‌طلبد. مدیر فرهنگی چون احساس می‌کند بهتر است به دنبال کار راحت‌تر برود و خود را درگیر موارد دیگر نکند، از ترس از دست دادن میز در این مسئله ورود پیدا نمی‌کند.»
شاهد گفته‌ی سال‌های قبل مجتبی فرآورده صحبت‌های اخیر محسن علی‌اکبری در برنامه سینما ملت است. وی در این برنامه از زاویه‌ی دیگری به انتقاد مدیران فرهنگی پرداخته است. این تهیه‌کننده‌ی فیلم‌های تاریخی مذهبیِ سینما و تلویزیون در پاسخ محمدرضا مقدسیان نسبت به چرایی مصداقی نشدن مفاهیم دینی در سینما گفت: « روراست بگویم؛ مدیران ما کاسب شده‌اند. می‌روی پیش یک مدیر فرهنگی در حد وزیر. می‌پرسد سهم ما چند درصد است. فیلم می‌فروشد یا نمی‌فروشد.»
نداشتن جذابیت دراماتیک فیلم‌های تاریخی‌دینی موجود
در گفت‌وگویی محسن جاهد تهیه‌کننده‌ی سینما و تلویزیون با بیان اینکه «اگر تمام سینماگران کشورمان در این عرصه (فیلم‌های تاریخی‌مذهبی) کار کنند باز هم فضا برای فعالیت بیشتر فراهم است» دلیل اصلی تعداد کم آثار تاریخی‌مذهبی را نداشتن جذابیت دراماتیک دانست و ادامه داد: « فیلمی که می‌خواهد مفاهیم عاشورایی را مدنظر قرار دهد باید جذابیت بالایی داشته باشد تا مخاطب با آن ارتباط برقرار کند، اما بسیاری از تولیدات این عرصه از چنین ظرفیتی بی‌بهره هستند.»
شاهد کلام این تهیه‌کننده را می‌توان گفته‌های سید ضیاء هاشمی و حسین فرح‌بخش در نشست «سینما رو به آینده» با مرور خاطرات شرایط اکران «رستاخیز» اثری از احمدرضادرویش دانست. هاشمی و فرح‌بخش چرایی عدم توفیق این فیلم در گیشه را برخلاف آنچه که تحریم مراجع به دلایل ضعف استنادی یا نشان دادن چهره‌ی حضرت ابولفضل علیه‌السلام و یا حتی اینکه دولت قبل اجازه اکران نداده است، را رد کردند.
سیدضیا هاشمی درباره «رستاخیز» گفت: «من در جریان تولید این فیلم بودم و اینکه از دولت قبل اجازه اکران ندادند، شایعه است. ما در زمان جشنواره فجر «رستاخیز» را در ایران اکران خصوصی کردیم. واقعیت این است که مخاطبان با این فیلم ارتباط برقرار نکردند.» فرح‌بخش نیز در تایید گفته‌ی هاشمی ادامه داد: «زندگی مردم ایران با عاشورا و امام حسین عجین است. روند فیلمنامه‌ی «رستاخیز» برای مخاطب ایرانی جذاب نبود.»
چه بسا بتوان ریشه‌ی اتفاقی که برای «رستاخیز» پیش آمد را در گفت‌وگوی مجتبی فرآورده با رسانه‌ها پیدا کرد. وی یکی از ععل موثر در ضعف دراماتیک‌سازی قصص و روایات دینی را نپذیرفتن اقتضائات سینمایی توسط بزرگان و مراجع دینی مرتبط دانسته و گفته است: «بزرگان دین ما حاضر نیستند بپذیرند که رسانه‌ای با معیارها و استانداردهای خود وجود دارد که می‌تواند تاثیرگذار باشد. اشراف به اقتضائات سینما، لزوم دراماتیک‌سازی و عدم پرداخت مستقیم نشان می‌دهد که باید قابلیت این رسانه (سینما) را پیدا و از آن استفاده کرد. تولید فیلم مذهبی روش و شیوه خود را دارد.»
وجود رانت در تعیین کارگردان‌های سینمای دینی
در گفت‌وگوی اشاره شده با جاهد وی مشکل دیگر تعداد کم تولیدات دینی و استقبال نکردن مخاطب سینمایی از این دست فیلم‌ها را مربوط به رانت‌هایی دانست که در این عرصه وجود دارد. این تهیه‌کننده بیان کرده است که: «مدیران ساخت فیلم‌های این چنینی را به نزدیکان و آشنایان خود می‌سپارند درحالی‌که باید اجازه داد افراد علاقمند و معتقد در این عرصه، فیلم‌های دلخواه‌شان را تولید کنند.»
در گفت‌وگویی که علی روئین‌تن با هنرآنلاین داشته وی نیز به موضوع تعیین کارگردان‌های سینمای دینی توسط مدیران بالادستی اشاره کرد و گفت: زمانی که آدم‌ها باید تایید شوند و نه اثر، نتیجه این می‌شود که فیلم کیفیت لازم را ندارد. در پشت پرده سعی کردند تعیین کنند چه کسی فیلم بسازد و چه کسی فیلم نسازد.»
نیاز به سرمایه‌ی هنگفت
طبق گفته کارشناسان سینمایی یکی دیگر از دلایل عدم ورود فیلمسازان به عرصه‌ی تولیدات مذهبی هزینه‌های بالای ساخت چنین آثاری است. در این راستا گفته می‌شود فیلم‌هایی با محوریت عاشورا یا دیگر وقایع دینی مذهبی متناسب با فضای حاکم نیاز به سرمایه زیاد دارد. اما این امر مختص فیلم‌های مذهبی نبوده و با توجه به ماهیت گران شدن سینما، ورود دولت به عنوان حاکمیت جمهوری اسلامی و متولی کلان امر فرهنگ، الزامی خواهد بود.
عدم اهتمام و کم‌توجهی برخی دستگاه‌ها و مسئولان ذی‌ربط
در آخرین اظهارات فیلمسازان سینمای دینی، محسن علی‌اکبری در خصوص عدم اهتمام و کم‌توجهی دستگاه‌ها و مسئولان ذی‌ربط گفته است: «یک سال تمام است من و آقای بحرانی برای فیلم «نامیرا» به دنبال سرمایه بودیم. کسی متقبل نمی‌شود. شهرداری و بنیاد شهید مقداری کمک کردند. فیلم راه افتاد اما متوقف شد. می‌گویند فیلم چیزی ندارد. در حالی که مدیر کم‌سن و تجربه نمی‌تواند لزوم ساخت را با وجود بروکراسی‌های اداری بسنجد.»
در گفت‌وگوی اشاره شده با علی روئین‌تن وی نیز در این خصوص گفت: سه سال است که نتوانستم پروانه فیلم «شهید هادی» را بگیرم. آنچنان که شنیده می‌شود به این دست از فیلم‌ها توجه‌ای نمی‌شود.
باید توجه داشت سالانه فیلم‌های زیادی در زمینه تاریخ مذاهب و پیامبران دینی در سینمای غرب ساخته می‌شود که عموما همراه با تحریف و مبتنی بر فلسفه اومانیسم امروز است ولی سینمای ما از این قضیه غافل است. همانطور که مجتبی فرآورده گفته است: «در مورد حضرت مسیح بیش از 200 اثر جهانی ساخته شده است که تعداد انگشت‌شماری از آنها ماندگار شده‌اند. اینکه آثار سینمای دینی به لحاظ کیفی و سطح فیلمسازی نتوانسته امتیازهای لازم را کسب کند نباید دلیلی بر کم توجهی به این عرصه باشد. سینما عرصه تجربه و عرضه است. تا زمانی که فیلمی عرضه نشود نمی‌توان به ارزیابی آن پرداخت.»
در جمع‌بندی می‌توان گفت رفع این مشکل‌ها همگی نیازمند بررسی موضوع در بخش‌های مدیریتی، همراهی جامعه سینمایی و فیلمسازان است. ریشه‌یابی مشکلات سینمای دینی اقدامی ضروری است که هم‌اندیشی و خردورزی جمعی سینماگران و علمای دینی را می‌طلبد. سینمای ایران نیازمند مدیران جسوری است که برای حوزه فرهنگ و به خصوص سینمای دینی افقی فراگیر و جامع مدنظر داشته باشند.
زهرا عباسی