سرویس سینما و تئاتر هنرآنلاین،ناصرخسرو از میدان امام خمینی(توپخانه) آغاز شده و تا پانزده خرداد(نزدیک گلوبندک و سبزه میدان) می‌رسد و در مسیر خود، از خیابان‌های صوراسرافیل و سعدی جنوبی می‌گذرد. تاریخ احداثش به سال 1285 برمی‌گردد و پیش از آن، خندقی بود در ارگ سلطانی که پس از آنکه به خیابان تبدیل شد، به‌فرمان ناصرالدین‌شاه «ناصریه» نام گرفت و امروز، به‌نام ناصرخسرو در نقشه تهران شناخته می‌شود.
مجهزترین خیابان تهران بوده و به‌نوعی، مرکز ثقل مدرنیته در پایتخت. هرچند که این خیابان امروز هم، به‌عنوان شلوغ‌ترین نقطه شهر معرفی می‌شود اما دیگر جمعیتی که به ناصرخسرو می‌آیند، برای رسیدن به تکیه دولت و تماشای تعزیه صف نبسته‌اند.
این روزها، به‌واسطه تخریب‌ها و تاریخ‌زدایی‌ها، شاید گذر عابران نه برای گشت‌وگذار در شمس‌العماره، که فقط برای خرید به این خیابان باز شود. کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف ناصرخسرو، این روزها مرکز خرید لوازم عکاسی، بورس وسایل و تجهیزات پزشکی و بهداشتی، کتابفروشی‌ها به‌خصوص کتب مذهبی، مواد صنعتی و شیمیایی، مراکز فروش لوازم بهداشتی و آرایشی، پوشاک است.
در بی‌مهری‌هایی که به این خیابان شده، همین بس که دبیرستان مروی، از مهم‌ترین و معروف‌ترین مدارس پیش از انقلاب، پس از آنکه در آغاز دهه 60 در اختیار حوزه علمیه مروی قرار گرفت، اندک‌اندک، طعم ویرانی را چشید و درنهایت، جای خود را به واحدهای تجاری داد. هرچند که بی‌مهری به شکوه و تاریخ این خیابان، تازگی ندارد؛ در میانه دوره پهلوی اول نیز، «تکیه دولت»، شاهکار عصر ناصری، از بهترین ارائه‌های معماری قاجار و برجسته‌ترین خاستگاه تاریخ تعزیه، به ویرانی سپرده شد؛ بنایی که بعضی از جهانگردان و صاحب‌نظران، آن را با عظمت آمفی‌تئاتر ورونا در ایتالیا قیاس می‌کنند و به‌عنوان بزرگترین نمایشخانه تمام اعصار ایران می‌شناسندش. سال‌ها بعد، بر خرابه‌های این بنای باشکوه، ساختمان بانک ملی تأسیس شد.
تاریخ ساخت تکیه دولت که تکیه همایونی هم خوانده می‌شد، به‌روشنی مشخص نیست اما در یکی از دقیق‌ترین روایت‌ها گفته شده که در سال 1248 شمسی، با فرمان ناصرالدین‌شاه قاجار، با مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالک، سرپرست ضرابخانه شاهی وقت، با هزینه‌ای حدود 300 تومان روی زندان سیاه‌چال بنا شد.
چند روایت از تاریخ بنای «تکیه دولت»
برخی از محققان گفته‌اند از آنجا که ناصرالدین‌شاه، در سفرهای اروپایی خود با تئاتر و سالن‌های نمایش آشنا شده بود، تصمیم داشت که با ساخت «تکیه دولت»، این مرکز را به نمایش‌های غیرمذهبی اختصاص دهد. شباهت معماری این محل با معماری رویال آلبرت هال لندن – بزرگترین سالن تئاتر سلطنتی انگلستان- که توسط مهندسان انگلیسی طراحی و اجرا شده بود، سندی بر این ادعاست. از آن زمان، روایت‌هایی درمورد نارضایتی مردم متدین با غرب‌گرایی ناصرالدین‌شاه مطرح شده که گویا بر همین اساس، «تکیه دولت» به‌جای اختصاص‌یافتن به نمایش‌های فرنگی، به مرکزی برای موسیقی مذهبی، به‌خصوص مراسم روضه‌خوانی و تعزیه‌گردانی تبدیل شد.
هرچند که برخی پژوهشگران این بنای زیبا را متأثر از سفرهای فرنگ ناصرالدین شاه می‌دانند و معماری آن را نزدیک به سالن «رویال آلبرت هال» لندن ارزیابی کرده‌اند، اما تاریخ دقیق ساخت آن مشخص می‌کند که این گمانه‌زنی با سفرهای شاه یا معیرالممالک هم‌زمان نیست. همچنین در مقالات دیگری گفته شده که: "بنای تکیه دولت، اگرچه از جنبه پلان و ساختار فضایی تحت تاثیر بنای رویال آلبرت هال قرار دارد و بر اساس شواهد در پی رقابت ناصرالدین شاه قاجار با اروپای قرن نوزدهم و با فاصله یک سال از ساخت رویال آلبرت هال ساخته شده، اما از جنبه تکنیک ساخت کاملاً متأثر از تکنیک ساخت معماری ایرانی است و به این معماری تعلق دارد."
با آنکه تکیه دولت یکی از مهم‌ترین عناصر معماری در فضاهای شهری تهران به شمار می‌آمد (حبیبی، ۱۲۴-۱۳۳)، در هیچ‌یک از منابع هم‌زمان بنا به معمار آن اشاره نشده است، اما برخی از پژوهشگران معاصر، از حسینعلی مهرین (ذکاء، «معماران ... »، ۴۲۸)، و همچنین شیر جعفر کاشی و علی‌محمد کاشی به عنوان معمار تکیه نام برده‌اند (شهیدی، ۹۷-۱۰۱).
یحیی ذکاء در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، روایتی دیگر از علت ساخت تکیه دولت، مطرح کرده که واقعی‌تر به‌نظر می‌رسد. او می‌نویسد:
«معتبرترین و وسیع‌ترین تکیه‌های تهران که تعزیه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد، تکیه «حاج میرزا آغاسی» (تکیه دولت قدیم) بود که تکیه «عباس‌آباد» نیز نامیده می‌شد. استقبال شدید مردم به‌خصوص زنان از نمایش‌های مذهبی، همچنین تنگی و کوچکی فضای تکیه عباس‌آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می‌کرد و کار اجرای شبیه‌گردانی را مختل می‌ساخت. اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگ‌تر و وسیع‌تری را طالب بود، از این رو ناصرالدین‌شاه، ضمن دادن دستور شروع بنای شمس‌العماره، امری نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد.» ]یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، تهران، ۱۳۴۹ ش.
به‌هر دلیل و واسطه‌ای که دستور ساخت «تکیه دولت» داده شده بود، تعزیه‌خوانی در این بنا، تا پایان دوره قاجار برپا بود و استفاده از آن تا سال‌های آغازین دوره پهلوی دوم نیز تداوم داشت. پس از برکناری محمدعلی‌شاه کاربرد تکیه دولت برای تعزیه‌خوانی بازداشته شد و در سال ۱۳۰۴ خورشیدی به مجلس مؤسسان تبدیل شد و پس از آن بی‌کاربرد رها شد و رو به ویرانی نهاد و در حدود سال ۱۳۲۷ خورشیدی برای ساخت شعبه بانک ملی، تکیه دولت را خراب کردند.
هنوز نفس تعزیه در ناصرخسرو گرم است
این تخریب‌ها اما، به‌معنای پایان تعزیه نبود؛ آئینی که پیش از «تکیه دولت» زاده شد و پس از آن نیز، به‌مسیر خود، هرچند ناهموار ادامه داده است.
حتی امروز که دیگر نه شاهکار معماری قاجار مانده و نه ردی از هنر در خیابان ناصرخسرو زنده مانده، هنوز صدای نفس‌های تعزیه در مغازه‌های فروش آلات و ادوات این خیابان به گوش می‌رسد. هرسال، با نزدیک‌شدن به ماه محرم و صفر، نه‌فقط یک تکیه، که تمام ناصرخسرو حال و هوای تعزیه‌خوانی به‌خود می‌گیرد. کسبه این خیابان نیز، پارچه‌فروش و کتا‌ب‌فروش و ... ندارد، با هر شغل و کسبی که دارند، در ایام محرم حتما به فروش لوازم تعزیه می‌پردازند. این قانون نانوشته برای حفظ تعزیه، انگار سال‌ها پیش در رگ‌های ناصرخسرو تزریق شده بود؛
همان‌روزهایی که خندق سلطانی پرآب بود و هنوز خیابانی بر آن بنا نشده بود. هرچه که بود و هست، نام این خیابان، با تعزیه و هنر نمایشی- آئینی گره خورده است؛ حتی امروز که دیگر «تکیه دولت» ندارد و نمایش‌خانه‌ای در آن خودنمایی نمی‌کند.
الهه باقری سنجرئی