خسروی آواز ایران، محمدرضا شجریان یکی از خوانندگان محبوب و مشهور موسیقی کلاسیک ایران است. محال است جایی صحبت از موسیقی کلاسیک به میان آید و یادی از استاد محمدرضا شجریان نشود. این هنرمند والامقام که علاوه بر خوانندگی در آهنگ‌سازی و خوش‌نویسی نیز دستی بر آتش داشته است، نقش برجسته و پررنگی در موسیقی سنتی ایران دارد.
استاد محمدرضا شجریان، خواننده و موسیقی‌دان خوش‌‌قریحه ایرانی، دارای ذوق هنری و صدایی فوق‌العاده است که نام و وجودش سبب افتخار ایران و ایرانی است. هوشنگ ابتهاج در جایی در مورد استاد شجریان می‌گوید: «حافظ اگر زنده بود، شجریان را به هنگام آوازخوانی غرق در بوسه می‌کرد». هم‌چنین استاد شفیعی کدکنی، شاعر معاصر نیز زبان خود را قاصر از وصف محمدرضا شجریان می‌داند و در مورد او می‌گوید: «شجریان به‌سان حافظ در شعر و ادبیات فارسی، حافظ در موسیقی ایران است».
استاد شجریان دریچه‌ای از عالم بی‌انتهای هنر را بر موسیقی ایران گشود و با صدای پراحساس خود بر ارزش هنر ایرانی و موسیقی ملل افزود. او جدای از هنرش، انسانی شریف، شجاع و میهن‌دوست بود که همواره سعی می‌کرد در کنار مردم سرزمینش با فهم و آگاهی حضور پیدا کند. محبوبیت او نه‌تنها به دلیل صدای آسمانی و آثار بی‌نظیرش است، بلکه به دلیل تعهدش نسبت به هنر و مردم نیز هست.
ما در این مطلب قصد داریم معرفی جامعی از این استاد بزرگ موسیقی ایران ارائه دهیم و آثار او را بررسی کنیم. برای آشنایی بیشتر با هزاردستان موسیقی ایران – محمدرضا شجریان – تا پایان همراه ما باشید.
زندگی‌نامه و فعالیت هنری محمدرضا شجریان
محمدرضا شجریان در اول مهر ماه سال 1319 در خانواده‌ای سنتی و هنردوست در مشهد متولد شد. پدر (مهدی) و پدربزرگ (علی‌اکبر) او خود صاحب‌صدا بودند و او خواندن را از همان دوران کودکی آغاز کرد. شجریان تحت تعالیم پدرش که خود صدایی دلنشین و رسا داشت، صدایش را پرورش داد و به یک قاری قرآن تبدیل شد. در ادامه فرازهایی از زندگی استاد آواز ایران را با هم مرور می‌کنیم.
تولد- سال‌های کودکی تا جوانی محمدرضا شجریان
محمدرضا شجریان سال‌های ابتدای کودکی خود را در خانواده‌ای مذهبی و هنرمند گذراند. پدر او صدایی رسا و زیبا داشت که در سال‌های جوانی آواز می‌خواند. خانواده‌ی مادری او نیز در زمینه‌ی موسیقی و خوش‌نویسی فعالیت داشتند.
پدر محمدرضا شجریان به دلیل زندگی در محیطی بسته و مذهبی خیلی زود آواز را رها کرد و به قرائت قرآن روی آورد. او تا اواخر عمر خود به سراغ آواز نرفت و به قرائت قرآن پرداخت. مهدی شجریان به‌واسطه‌ی قرائت قرآن جایگاه خاصی در شهر خود پیدا کرد و شاگردان زیادی را نیز تربیت کرد که محمدرضا یکی از آن‌ها بود.
محمدرضا شجریان از سنین کودکی (5 سالگی) خواندن را آغاز کرد و پس از ورود به مدرسه در سال 1326 به قرائت قرآن روی آورد. در خاطرات او آمده است که از همان سنین کم در جلسات قرآن در مشهد رفت‌و‌آمد داشت و دل‌بسته‌ی صدایِ خوش برخی بزرگان می‌شد. او تعریف می‌کند در یکی از شب‌های ماه رمضان درحالی‌که هنوز سنش به مدرسه رفتن نمی‌رسید، طوری از صدای مناجات پدرش دگرگون می‌شود که اشک از چشمانش سرازیر می‌شود. چند سالی طول می‌کشد تا شجریان به یک قاری حرفه‌ای تبدیل شود. وقتی رادیو مشهد در سال 1331 فعالیت خود را از سر می‌گیرد، شجریان کوچک با اجازه‌ی پدر به‌عنوان قاری در رادیو حضور پیدا می‌کند و صدای او نخستین بار از رادیو مشهد پخش می‌شود.
محمدرضا شجریان، که به "خسروی آواز ایران" مشهور است، یکی از برجسته‌ترین خوانندگان موسیقی سنتی ایران است. وقتی صحبت از موسیقی کلاسیک ایرانی می‌شود، نام او به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اساتید به میان می‌آید. او علاوه بر خوانندگی، در آهنگ‌سازی و خوش‌نویسی نیز فعالیت داشته و نقش بسزایی در شکل‌گیری و گسترش موسیقی سنتی ایران ایفا کرده است.
هوشنگ ابتهاج، شاعر برجسته، دربارهٔ شجریان گفته است: «اگر حافظ زنده بود، شجریان را در هنگام آوازخوانی غرق در بوسه می‌کرد.» استاد شفیعی کدکنی، شاعر و پژوهشگر معاصر، نیز دربارهٔ شجریان می‌گوید: «شجریان در موسیقی همان‌قدر بزرگ است که حافظ در شعر فارسی.»
شجریان با صدای پراحساس و عمیق خود دریچه‌ای جدید به موسیقی ایران گشود و با مهارت‌هایش ارزش‌های هنر ایرانی را ارتقا داد. او نه تنها به دلیل صدای دلنشین و آثار بی‌نظیرش معروف است، بلکه به دلیل تعهدش نسبت به هنر و مردم نیز محبوبیت فراوانی دارد. به عنوان یک انسان شریف، شجاع، و میهن‌دوست، همواره سعی می‌کرد در کنار مردم باشد و با فهم و آگاهی به مسائل اجتماعی و فرهنگی واکنش نشان دهد.
در این مطلب، قصد داریم زندگی و فعالیت‌های هنری محمدرضا شجریان را مرور کنیم. او در اول مهر سال 1319 در خانواده‌ای مذهبی و سنتی در مشهد به دنیا آمد. پدر و پدربزرگ او صدایی دلنشین داشتند، و شجریان تحت تعلیمات پدرش که خود قاری قرآن بود، صدای خود را پرورش داد. در پنج سالگی خواندن را آغاز کرد و در سنین مدرسه به قرائت قرآن مشغول شد. با شروع فعالیت رادیو مشهد در سال 1331، شجریان به‌عنوان قاری به رادیو رفت و برای نخستین بار صدای او از رادیو مشهد پخش شد.
این آغاز راهی بود که او را به یکی از بزرگ‌ترین اساتید موسیقی سنتی ایران تبدیل کرد. برای آشنایی بیشتر با هزاردستان موسیقی ایران، با ما در این سفر به دنیای موسیقی محمدرضا شجریان همراه باشید.
مرغ سحر با صدای شجریان
"مرغ سحر" یکی از تصانیف محبوب و پرآوازه‌ی موسیقی ایرانی است که به دلیل محتوای سیاسی-اجتماعی‌اش جایگاهی ویژه در میان مخاطبان موسیقی کلاسیک ایران دارد. شعر این تصنیف را محمدتقی بهار، شاعر و سیاست‌مدار مشهور، سروده و آهنگ‌سازی آن را مرتضی نی‌داوود انجام داده است. این قطعه در دستگاه ماهور ساخته شده و از نظر معنایی، به گفت‌وگویی میان شاعر و مرغ سحر اشاره دارد که هر دو از شرایط زمانه ناراضی‌اند و امید کمی به بهبود اوضاع دارند.
برخی از منتقدان و پژوهشگران مانند کامیار عابدی، این تصنیف را بازتاب‌دهنده‌ی ناامیدی از آرمان‌های جنبش مشروطه می‌دانند و معتقدند این قطعه نشان‌دهنده‌ی شکست امیدها و شعارهای انقلاب آن دوران است. این تصنیف با سبک و سیاقی انقلابی و ساده به رشته‌ی تحریر درآمده و در دو بند نوشته شده که در اجراهای امروزی، بند اول آن به دلیل لحن شاعرانه‌اش بیشتر خوانده می‌شود.
برای اولین بار، این تصنیف در سال 1306 توسط ملوک ضرابی با آهنگ‌سازی مرتضی نی‌داوود و به مناسبت هفتمین سال انتشار روزنامه‌ی ناهید اجرا شد. بعدها خوانندگان مختلفی این قطعه را بازخوانی کردند که یکی از مشهورترین اجراها مربوط به قمرالملوک وزیری است که در گراند هتل و بدون حجاب روی صحنه ظاهر شد؛ نخستین اجرای بدون حجاب در تاریخ معاصر ایران.
در سال 1369، استاد محمدرضا شجریان "مرغ سحر" را در کنسرت برکلی، به یادبود نی‌داوود اجرا کرد که استقبال زیادی را به همراه داشت. این اجرا موجب شد تا نام شجریان با این تصنیف پیوندی عمیق و ناگسستنی داشته باشد. در دوران بیماری استاد شجریان و زمانی که ایشان در بیمارستان بستری بودند، هوادارانش در مقابل بیمارستان تجمع کرده و بارها این تصنیف را خواندند، که نشان‌دهنده‌ی اهمیت و محبوبیت این اثر در میان مردم و ارتباط آن با شخصیت استاد شجریان است.
برای خواندن مطالب بیشتر درباره موسیقی ایرانی و موسیقی کلاسیک غربی به وب سایت ایران موزیکولوژی سر بزنید.