گروه موسیقی خبرگزاری هنر ایران: موسیقی دستگاهی همراه با غزل، به خصوص در شعر سعدی، طی نزدیک به 700 سال، چنان با هم در آمیخته است که شنونده قادر نیست بفهمد که شعر روی موسیقی اثر گذاشته یا برعکس. سختی که عمل جدا کردن موسیقی از شعر را در اشعار سعدی بسیارسخت کرده است.
در حقیقت تمدن موسیقایی ایرانیان از آنجایی ریشه دارد که چند صدسال پیش شاعرانی هم چون سعدی در آن زیسته‌اند، کسانی که طی قرن‌های گذشته همچنان در حافظه تاریخی مردمانش خوش می‌نشیند و دستمایه آواز آنها می‌شود.
ادیب شیوا سخنی که به دلیل ویژگی موسیقایی اشعارش همواره مورد توجه آوازخوانان ایرانی بوده است و هنوز مخاطب با جرقه‌ای با آن هم نوا می‌شود، همزادپنداری که بنا به عمق و اصالتش همچنان پابرجا مانده است.
ابیات سعدی از رموز و دقایق موسیقایی بهره برده است
ظرفیت و توجه ویژه خوانندگان و آوازه خوانان ایرانی به اشعار سعدی از این جهت است که بنا به شواهد موجود در آثار سعدی، تردیدی نیست که او در مجالس موسیقی مستمع و از آن بهره‌مند بوده و با اصطلاحات و اسباب موسیقى آشنایی داشته است. ازاین‌رو در ابیات متعددی نامی از اصطلاحات و سازهای موسیقی به میان آورده است.
درواقع اگرچه غزل سعدی قرن‌ها از موسیقی کنونی ما فاصله دارد اما ازنظر بهره‌مندی از رموز و دقایق موسیقایی و جوهره شعری با ردیف آوازی امروز نزدیکی انکارناپذیر دارد، گویی سر نهان و سحر سخن او، خود به زبان اشارت خواهان روایت این نوع از موسیقی است.
سخن سعدی روان و زیباست
اما بهره‌مندی از ظرفیت اشعار سعدی در آواز ایرانی تنها به جوهره شعری و رومز دقایق موسیقایی او خلاصه نمی‌شود. در حقیقت برخلاف تصور برای بیان فاخر یک شعر موسیقایی نباید سخت سخن گفت بلکه سعدی در عین اینکه سخن او از عرفان خالی نیست ولی عرفان را غلیظ نمی‌گوید بلکه عرفانی ملموس و قابل‌فهم عموم که غالباً در حیطه‌ی عشق و زیبایی‌ها بیان می‌شود. سخن سعدی روان و زیباست و سخن او سهل و ممتنع و دارای الفاظ مستعمل و همه‌فهم و درعین‌حال فصیح است و گفته‌اند او از کلمات چنان استفاده کرده است که بهتر از آن ممکن نیست.
سعدی با الهام گرفتن از قرآن نهج‌البلاغه علاوه بر محتوایی غنی به‌درستی از عناصر موسیقی ساز در زبان فارسی، آهنگ و نوایی شیرین به اشعار خود بخشیده است.
واژگان سعدی موسیقی گوش‌نوازی دارد
ازآنجاکه سعدی بر اوزان عروضی فارسی و عربی احاطه کامل دارد. برای سرودن اشعارش زیباترین و مطبوع‌ترین وزن‌های عروضی را برگزیده و نیز در انتخاب مضامین و واژگان برای بیان هر منظوری کمال دقت ذوق و حسن سلیقه را به‌کاربرده است.
به خصوص در غزلیات آنجا که می‌خواهد شوری برپا کند و شادی بیافریند واژگانی را انتخاب می‌کند که از هم حروفی‌های دل‌نشین و موسیقی گوش‌نوازی برخوردارند یا تصویرهای آشنا و دلپذیری را در ذهن مخاطب زنده می‌کنند. واژگانی سرشار از لطف و معنی؛ یا به تعبیر عبدالقادر جرجانی سعدی گردن‌های رمندِ و گریزان را در یک‌بند و رشته کشیده است و میان معانی بیگانه از یکدیگر خویشاوندی و پیوستگی برقرار کرده است.
شاید به سبب وجود چنین واژگان ساده، رسا، زیبا و قرار دادن استادانه آن در کنار یکدیگر است که سخن سعدی از نثر و نظم تا این اندازه ،آشنا دل‌نشین و جهان‌شمول است.
کدام آواز خوان های ایرانی با شعر سعدی همنشین شده است
در میان خوانندگان حال حاضر همایون شجریان، علیرضا قربانی، سالار عقیلی و محسن چاوشی با بهره‌گیری از غزل‌های بی‌نقص از سهولت و روانی توأم با وحدت موضوع اشعار سعدی کنسرت‌ها برگزار و آلبوم‌ها منتشر کرده‌اند.
در میان خوانندگان قدیمی تاج اصفهانی، غلامحسین بنان، سید جواد بدیع زاده و بسیاری دیگر پیشرو در خوانش اشعار سعدی بودهاند و که استاد بنان در خواندن اشعار سعدی تعصب زیادی داشته است به‌طوری‌که نقل است در یک توصیه به شهرام ناظری گفته است که چرا از اشعار زیبای سعدی استفاده نمی‌کنی؟ استفاده از اشعار مولوی به‌جای سعدی رانندگی کردن در جاده پر دست انداز به‌جای جاده آسفالت است.
پیش از تاج اصفهانی و بنان خوانندگان دیگری بودند که در محافل و جلسات خصوصی سعدی می‌خواندند اما تاج اصفهانی ارادت خاصی به سعدی داشته است. بنان محمودی خوانساری، عبدالوهاب شهیدی و اکبر گلپایگانی هم گاهی از سعدی خواندهاند.
در میان خوانندگان نسل دوم ،موسیقی محمدرضا شجریان را می‌توان خواننده‌ای پیشرو درزمینهٔ خوانش اشعار سعدی دانست.
او در بسیاری از آثارش همچون «پیوند مهر» که به آهنگسازی فرهنگ شریف در سال های نخستین انقلاب اسلامی منتشرشده، به‌طور کامل به خواندن اشعار سعدی پرداخته است. غزل‌های معروف «هر کس به تماشایی رفتند به صحرایی»، «ای ساربان آهسته رو کآرام جانم می رود و «بگذار تا بگرییم چون ابر در بهاران» به همراه «خفته خبر ندارد سر برکنار جانان» با صدای شجریان اجرا شده‌اند.
یکی دیگر از آثار ماندگار محمدرضا شجریان بر اساس اشعار سعدی آلبوم موسیقی «نوا» است که توسط پرویز مشکاتیان آهنگسازی شده است. همکاری او با پرویز مشکاتیان و انتخاب اشعار سعدی در آلبوم «دستان» نیز ادامه یافت و در این اثر سازو آواز او و مشکاتیان را می‌توان اوج تلفیق شعر سعدی ؛ موسیقی ایرانی دانست.
سعدی خوانی شجریان در آلبوم‌های «بهار دلکش»، «فریاد» و «سرود مهر» و... ادامه داشته است اما توجه او به سعدی فقط در آلبوم‌هایش نبوده چراکه او در کنسرت‌هایش نیز بخش قابل‌توجهی را به خوانش اشعار سعدی اختصاص می‌داد.
محمدرضا شجریان در گفت‌وگویی درباره خوانش اشعار سعدی گفته بود سعدی روان‌ترین غزل را سروده و زبانش به روانی نثر است این‌قدر اشعارش زیبا و خواندن آن راحت است که همه‌کس متوجه می‌شوند خواننده خیلی مشکل ندارد که مثل شعر حافظ چه کند و موسیقی کلام را چگونه انتخاب کند تا بتواند عمق شعر را بیان کند سعدی شعرش ملموس‌تر است و هرکسی با هر سوادی شعر سعدی را خیلی خوب می‌فهمد و برای خواننده هم خیلی راحت‌تر است که آن را ارائه کند.
در کنار محمدرضا شجریان خوانندگان دیگری هم هستند که اشعار سعدی را پایه تصانیف خود قرار داده و می‌دهند که از آن جمله می‌توان به شهرام ناظری اشاره کرد برخی او را سرآمد مولانا خوانی می‌دانند.
حسام‌الدین سراج خواننده موسیقی ایرانی نیز تماماً به خواندن اشعار سعدی اختصاص داده است و توجه بسیاری به بهره‌مندی از اشعار سعدی کرده است. علیرضا افتخاری در میان آثارش اشعاری از سعدی را نیز خوانده است که نمونه آنها در آلبوم‌های ،کاروان، مستانه، شب عاشقان و آتش‌دل به چشم می‌خورد.
هانیه شجاعی زند