یادداشت / گفتمان هویتی سکه‌های ایران از ساسانیان تا قاجار

هنرآنلاین: با مطالعه و بررسی سکه‌ها در طول تاریخ می‌توان دریافت که سکه نقشی فراتر از یک وسیله و ابزار مبادلات اقتصادی داشته است. با کمی دقت می‌توان مفاهیم مذهبی، سیاسی و اجتماعی سکه‌ها به چشم می‌خورد. با یک تحقیق ساده در نقوش و خطوط سکه‌ها می‌توان دریافت که این عناصر دارای پیام و مفاهیم اجتماعی، سیاسی و بالاخص مذهبی بوده‌اند که این پیچیدگی در ملل شرقی به خصوص در ایران به وضوح قابل دریافت است. در ایران با بررسی سکه‌های تاریخی این بازتاب‌ها به شکل درخشانی مخصوصا از زمان ساسانیان به بعد به‌چشم می‌خورد.

با روی کار آمدن سلسه ساسانیان نزدیک به چهار قرن و نیم این بازتاب در سکه‌ها به خوبی مشهود است. در این دوران نقش آتشدان و آتشکده که یکی از نمادهای آیین زرتشت است به چشم می‌خورد که مسئله نشان دهنده پیوند و ایمان استوار ساسانیان به آیین زرتشت است. با ورود اسلام به ایران در دهه‌های اولیه قرن اول هجری سکه‌هایی که هنوز دارای نقش شاهان ساسانی و تصویر آتشکده بودند، رایج بوده فقط در حاشیه این سکه‌ها واژه‌های مقدس و قرآنی- اسلامی نقش بسته است. این واژه‌ها "بسم الله و ربی الله" و به خط کوفی بوده است. این روند تا زمان عبدالملک بن مروان (85-65) ادامه می‌یابد و در این زمان با کمک فکری امام محمد باقر(ع) اولین سکه طلا (دینار) و نقره (درهم) با شیوه هویت و مفهوم اسلامی ضرب گردید.

طرح سکه‌های جدید به وسیله امام محمد باقر (ع) حرکتی بزرگ به شمار می‌رفت؛ زیرا در این سکه هیچگونه تصویر شعار، تمثیل یا نمادی که نشان دهنده شکوه و جلال خلیفه اموی باشد در آن به چشم نمی‌خورد و علاوه بر آن بازتاب کاملا دینی و ستایش خداوند یکتا کاملا مشهود بود. بر روی این سکه سوره اخلاص و در حاشیه آن آیه 33 سوره توبه و آیه 9 سوره صف و عبارت "لا اله الا الله وحده لا شریک له" به خط کوفی نقش گردید که همگی دلالت بر کلمه و مظهر توحید است.

از زمان حکومت امویان سکه‌های اسلامی هویت خاص خود را پیدا کرد و بعدا در حکومت عباسیان آیات دیگری از قرآن به همراه نام خلیفه عباسی بر روی سکه‌ها نقش می‌بندد. (آیه‌هایی نظیر انما ولیکم الله... که از آن در جهت وابستگی و انتساب خود به پیامبر اسلام بهره گیرند). با حمله مغولان به ایران و استقرار حکومت مغولان در ایران این اقوام وحشی و بیابانگرد کم کم مجبور شدند به شعائر اسلامی و فرهنگ ایرانی احترام بگذارند و حتی در زمان سلطان محمد خدابنده با گرویدن او به مذهب شیعه ما برای نخستین بار شاهد نقش بستن نام 14 معصوم (ع) و عبارت "علی ولی الله" بر روی سکه‌های ایرانی هستیم. البته ناگفته نماند که سربداران (788-736ه) قبل از صفویه تنها سلسه محلی در ایران بودند که مذهب شیعه را به عنوان ایدئولوژی فکری خود انتخاب نمود و در را بسط و گسترش آن کوشیدند.

تقریبا در طی هزار سال سکه‌هایی ضرب گردیده حاوی آیات یا قسمتی از آیات قرآن کریم بوده است که این انتخاب این آیه‌های قرآن بر اساس فلسفه و نگاه ایدئولوژیک حاکم بر فضای سیاسی اجتماعی آن دوران (حکام و زمامداران) بوده است. به اجمال برخی از این آیات به شرح ذیل است:

سوره اخلاص(112) آیه 33 سوره توبه آیه 9 سوره صف( لا اله الا الله وحده لا شریک له) آیه 23 سوره شوری( قل لا اسئلکم علیه) آیه 26 سوره آل عمران( قل اللهم مالک الملک) آیه اول و دوم سوره فتح و نظایر آن

در اوایل قرن دهم هجری دولت صفوی را شاه اسماعیل تاسیس و اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور حکومت مرکزی و قدرتمندی را بنیان نهاد. در این دوران ما شاهد تغییر بنیادین در حوزه ضرب سکه در ایران هستیم. نقش بستن نام پادشاهان صفوی و القاب و جملات در وصف ارادت و وابستگی آنان به خاندان نبوت و امامت از ویژگی‌های سکه‌های این دوران است.

نکته بسیار مهم در این دوران تغییر بسیار معنادار نقوش و هویت سکه‌های صفوی است. در عصر صفوی بر روی سکه‌های صفوی نام و القاب شاهان به صورت جملات و کلمات و حتی اشعاری که ارادت و وابستگی آنان را به ائمه اطهار و امامان شیعه می‌رساند نقش بست. همچنین ما شاهد یک ابداع بسیار مهم هویتی تاریخی- فرهنگی در این عصر هستیم و آن استفاده از اشعار فارسی و با رسم‌الخط نسخ و بعدا نستعلیق است.

اشعاری نظیر: - زمشرق تا به مغرب گر امام است / علی و آل او ما را تمام است(اسماعیل ثانی) - سکه مهر علی را تا زدم بر نقد جان/ گشت از فضل خدا محکوم فرمانم جهان(سلیمان صفوی) - از بهر خیر این سکه را کلب علی، عباس زد(شاه عباس صفوی) - گشت صاحب سکه از توفیق رب المشرقین / در جهان کلب امیرالمومنین،سلطان حسین(سلطان حسین صفوی) - سکه زدطهماسب ثانی بر زر کامل عیار/ لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار(تهماسب دوم) همچنین در پشت سکه‌های صفوی جمله شهادتین «علی ولی الله» و در برخی موارد نام 12 امام نقش بسته است.

با حمله افغان‌ها به ایران و تصرف اصفهان در محرم 1135 ابتدا محمود افغان و سپس اشرف افغان به سلطنت رسیدند. با روی کار آمدن این دو حاکم سنی مذهب تغییر اساسی در کلمات و عبارات سکه‌ها بوجود آمد. محمود افغان در ابتدا شعری را که در آن به خلفای راشدین اشاره دارد را ضرب کرد.

از الطاف شاه اشرف حق شعار/ به زر نقش شد سکه چاپار

و سپس با این بهانه که سکه‌ها در دست اهل رد (کافرین) بر جلاله (نام خداوند) گناه است و برای دوری جستن از هر نوع ایرادی از سوی علما و شیعیان، زیرکانه شهادتین را هم از سکه‌ها حذف کرد: دست رد بر جلاله بود گناه/ دادتغییر سکه اشرف شاه

این تغییر که با ضرب اسامی خلفای راشدین (ابوبکر، عمر، عثمان و علی(ع)) بر روی سکه‌ها پس ازدو قرن حکومت شیعه مذهب صفویه نکته بسیار مهم از لحاظ تقابل مذهبی در این مقطع تاریخی است.

حکومت افغان‌ها در ایران که با خونریزی و بیداد فراوان همراه بود توسط نادر شاه افشار پایان یافت. سال جلوس نادر (1148ه) به هرگونه ماده تاریخ با نوشته «الخیر فی ما وقع=1148» بر سکه‌ها نقش بست.

ذکر این نکته قابل تامل است که نادر با توجه به سیاست‌های خاص مذهبی خویش که در جهت رفع اختلاف شیعه و سنی بود ابتدا دستور به حذف شهادتین و اسامی ائمه داد و به جای آن از عبارت «خلدالله ملکه» که مورد قبول شیعه و اهل سنت بود استفاده شد.

-هست سلطان بر سلاطین جهان/ شاه شاهان نادر صاحبقران( نادر شاه افشار) -نگین دولت دین رفته بود چون از جا/ به نام نادر ایران قرارداد خدا -سکه بر زر کرد نام سلطنت را در جهان/ نادر ایران زمین و خسرو گیتی ستان

جالب توجه اینکه برای نخستین بار نام ایران بر روی سکه‌های افشاریان و نادر نقش بست که به عقیده نویسنده تا قبل از آن سابقه نداشته است (با توجه به تحقیقات بنده تاکنون قبل از سکه نادرشاه افشار هیچ پادشاهی نام ایران را بر روی سکه‌ها بکار نبرده است).

پس از نادرشاه سایر حاکمان افشاریه (عادل شاه، ابراهیم، شاهرخ) مجددا از اشعار مذهبی و عبارات در جهت اثبات ارادت به خاندان نبوت و امامت را در سکه‌ها بکارنبردند.

-زبعد نادر دوران، عدالت سکه بر زر شد/به نام شاه دین، سلطان علی، عالم منور شد(عادل شاه) -ز فیض حضرت باری و سرنوشت قضا/ رواج یافت به زر سکه امام رضا(ابراهیم افشار) -سکه زد در جهان به حکم خدا/ شاهرخ کلب آستان رضا(شاهرخ)

پس از پادشاهان افشار و با روی کارآمدن زندیه نوع خاص و منحصر به فردی ضرب گردید. چرا که کریم خان زند(1193-1163ه) در طول دوره نسبتا طولانی خود عنوان شاهی را برای خود نپذیرفت به عنوان(وکیل الرعایا) بودن خود را نامید.

بر سکه‌های عهد وی شعار و عبارت یا کریم به صورت جناس(نام کریم خان زند و لقب خداوند) دیده می‌شود که در ضمن ذکر نام کریم خان از حضرت باری تعالی مدد و کمک خواسته و در دیگر روی سکه بیت زیر همراه با نام مقدس حضرت صاحب الزمان آورده شده:

شد آفتاب و ماه زر و سیم در جهان/ از سکه امام به حق صاحب الزمان

پس از زندیه و با روی کار آمدن قاجار به تغییرات ویژه‌ای در سکه‌های ایران زمین به وجود آمد. در اواسط حکومت این سلسله و در دوران ناصرالدین شاه برای نخستین بار ضرب سکه بصورت ماشینی رایج و برای نخستین بار پس از اسلام عکس پادشاه قاجار (فتحعلی شاه) بر روی سکه‌ها نقش بسته شد.

نکته قابل تامل در سکه‌های عهدقاجار محل ضرب سکه با القاب خاص و منسوب به آن شهر در سکه‌ها نقش بسته است. در ذیل برخی از این القاب که از لحاظ تاریخی جای تامل و بررسی ویژه دارد(فهرست القاب ضرابخانه‌ها)

در این یاداشت کوتاه سعی گردید تا با نگاهی بسیار اجمالی و گذرا با استناد به اهمیت و جایگاه علم سکه شناسی ،برخی از زوایای تاریخ سیاسی ،اجتماعی و مذهبی کشور عزیزمان را بررسی نماییم.

انتهای پیام/

مهدی مومنی نورآبادی/ مدرس دانشگاه