گروه ادبیات خبرگزاری هنر ایران - عُمَر خَیّام نیشابوری (غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری)، در ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ در نیشابور متولد شد و ۱۲ آذر ۵۱۰ در نیشابور درگذشت.
این شاعر خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده‌است.
او همه‌چیزدان، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانی در دوره سلجوقی است.
اگر چه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده است، ولی آوازه وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد.
افزون بر آنکه رباعیات خیام را به بیشترِ زبان‌های زنده برگرداندند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده است که موجب شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده‌است.
یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دوره پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست؛ محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از گاه‌شماری میلادی دارد. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه‌سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به‌عنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است. نوپیدا کردن نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم‌ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.
شماری از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن‌سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده‌اند. صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابن‌سینا بوده‌است، بسیار دور از ذهن است، زیرا از دیدِ زمانی با هم دگرگونیِ زیادی داشته‌اند. خیام در جایی ابن‌سینا را استاد خود می‌داند، ولی این استادی ابن سینا، سوی معنوی دارد.
در ادامه برخی از آثار که در ارتباط با او نوشته شده، معرفی شده است:
کتاب خیام فیتز جرالد و خیامی‌های او
برگردان پارسی کتاب «رباعیات خیام» ادوارد فیتزجرالد (شاعر و نویسنده) همراه با حواشی و توضیحات و رباعیات مرجع اشعار معناگرا و هنرمندانه فیتزجرالد اثری ماندگار و بخشی از گنجینه ادبیات کلاسیک زبان انگلیسی و در سراسر جهان پرخواننده‌ترین پس از شکسپیر است که ارزش بارها خوانش و ژرف‌نگری را دارد.
محبوبیت و شهرت خیام مرهون سروده‌های فیتزجرالد با الهام از رباعی‌های اوست. از این رو هر ایرانی باید که با اشعار این شاعر بزرگ انگلیسی و کتاب او با عنوان «RUBAIYAT OF OMAR KHAYYAM » آشنا باشد.
پس از انتشار جهانی خیام فیتزجرالد، خیام یکی از چهره‌هایی شد که نام ایران را در جهان زنده و پرآوازه کرده‌اند. از این رو است که کتاب حاضر با پژوهش در هر ۵ ویراست «رباعیات خیام فیتزجرالد»، برگردانی شورمند از سروده‌های او را به دست می‌دهد.
کتاب «خیام فیتز جرالد و خیامی‌های او» نوشته مصطفی همت‌آبادی در ۴۴۸ صفحه، در قطع رقعی، در سال ۱۴۰۲ منتشر شد.
کتاب خیام صادق
شاید بتوان گفت فلسفه خیام را که در رباعیاتش هویداست برای افرادی هم چون صادق هدایت که همواره درگیر پوچی بوده اند، همچون کلیدی راه‌گشاست (هدایت: این ترانه های در ظاهر کوچک ولی پرمغز تمام مسائل مهم و تاریک فلسفی که در ادوار مختلف، انسان را سرگردان کرده و افکاری که جبرا به او تحمیل شده و اسراری که برایش لاینحل مانده مطرح می کند). صادق هدایت شیفته خیام بود و پژوهش های زیادی درباره خیام انجام داد که در نهایت منجر به چاپ کتاب های (ترانه های خیام) و (رباعیات عمر خیام) شد.
این کتاب توسط برادرزاده صادق هدایت گردآوری شده و یک مقدمه نیز به آن اضافه کرد و شامل تمام مطالبی است که صادق درباره خیام نوشته و دو کتاب رباعیات عمر خیام و ترانه های خیام را نیز شامل می شود. کتاب اول شامل شرح حال خیام است به علاوه ۲۰۱ رباعی که صادق هدایت مطمئن بوده که منسوب به خود خیام است. اما در کتاب دوم که شامل بخش های مقدمه، خیام فیلسوف، خیام شاعر و ترانه ها است، تعداد رباعیاتی که صادق هدایت منسوب به خیام می داند ۱۰۶ رباعی است. به طور کلی هر دو کتاب دارای اطلاعات بسیار مفیدی در مورد حکیم عمر خیام است و صادق هدایت نیز به نوعی نظر خود در مورد جهان و فلسفه زندگی را از زبان خیام بیان کرده است.
کتاب خیام صادق اثر صادق هدایت در ۱۸۳ صفحه و در قطع رقعی در سال ۱۴۰۲ منتشر شد.
کتاب کلیات آثار پارسی حکیم عمر خیام
این کتاب مجموعه ارزشمندی از رباعیات، ضمایم و ملحقات، مقامات ریاضی حکیم عمر خیام، تتبعات تاریخی راجع به او و رسالات پارسی حکیم عمر خیام را در اختیار خوانندگان قرار داده است.
محمد عباسی ابتدا در بخشی تحت عنوان ابوالعلا و خیام، اطلاعات ارزشمندی را از زندگی این دانشمند ریاضی، ستاره شناس و نابغه رباعی، به خواننده عرضه می کند و سپس نسخه اساس این مجموعه را معرفی می‌کند. در بخش بعدی رباعیات عمر خیام آورده شده که با استناد به نسخه عتیقی مربوط به ۸۰۰ سال پیش، که به مناسبت صدمین سال ترجمه انگلیسی فیتزجرالد به صورت نسخه عکسی منتشر شده بود، در این مجموعه آمده است. در ملحقات کلیات آثار پارسی حکیم عمر خیام، پژوهش دانشمندان اروپایی و ایرانی پیرامون حیات و آثار حکیم خیام نیشابوری به طور مفصل تشریح شده و حتی درباره داستان هایی که پیرامون صحت آن ها شبهه وجود دارد هم به تفصیل بحث صورت گرفته است.
دستاوردهای حکیم عمر خیام آنچنان متنوع است که به درستی می توان وی را یکی از نوابغ پارسی در قرن پنجم هجری قمری دانست. از اشارات او در زمینه نجوم که در برخی از اشعار وی نیز به چشم می خورد تا عملکرد وی در علم ریاضی که در این کتاب هم به آن اشاره شده، هوش سرشار حکیم خیام نیشابوری از یکایک آثارش تراوش می کند. در باب جایگاه حکیم عمر خیام در زمینه ریاضی، دایره المعارف اسلامی او درباره تقویم جلالی و تحلیل جبر و مقابله و هندسه تحلیلی خیام در این اثر مورد بررسی قرار گرفته است.
کتاب کلیات آثار پارسی حکیم عمر خیام اثر عمر خیام به اهتمام محمد عباسی گردآوری و تنظیم شده است، این کتاب در ۳۰۰ صفحه قطع رقعی در سال ۱۳۹۵ منتشر شد.
کتاب کارنامه تحلیلی خیام پژوهی در ایران
در نیمه اول قرن پنجم هجری در نیشابور کودکی پای به جهان هستی نهاد ... آنگاه دانشمندی گرانقدر شده دانش او چشم گیر گشت ... شخصیتی یافت ... و بعد از آنکه عمری به علم جهانی و دانش بشری شایسته خدمت کرد ...
در ثلث اول قرن ششم هجری دیده از جهان فرو بست؛ ولی این بزرگ مرد چندی بعد از مرگش آنچنان دستخوش آراء و عقاید ضد و نقیض واقع شد که شاید کمتر کسی را بتوان یافت که درباره اش تا این پایه تناقض گوئی شده باشد.
رباعیات خیام نام مجموعه اشعار غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری مشهور به خیام در قالب شعری رباعی است که در سده های پنجم و ششم هجری به زبان فارسی سروده شده اند و عمدتا بیانگر دیدگاه های فلسفی او است.
این اشعار در زمان حیات خیام به واسطه تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ ها و کتاب های اشخاصی بطور قلم انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده است. به همین خاطر در تعداد این رباعی ها و نیز حقیقی یا جعلی بودن بعضی از آن ها اختلاف نظر وجود دارد.
ویژگی جالبی که در شعر خیام نمایان است این است که وی با دقت نظر خاصی از لغات عربی در شعرش استفاده کرده، یعنی یا کاملا فارسی گو بوده و یا مانند فردوسی تا آنجا که توانسته کلمات متداول عربی در فارسی را هم استفاده نکرده و با بهره گیری از تنها یک یا چند لغت عربی در شعرش مفهوم خاصی را القا کرده است. این ویژگی کاملا در مفهوم شعری خیام نمایان است.
این کار خیام از آن رو قابل توجه است که در گذشته، زبان عربی را حتی می توان به نوعی زبان رسمی ایران دانست چرا که تمام کتب علمی و مذهبی، به زبان عربی نوشته می شده و همان طور که دیده می شود حتی قرن ها بعد از خیام نیز اشعار شاعران ایرانی مملو از لغات عربی است و این خود ممیزی است که خیام و فردوسی را از دیگر شاعران ایرانی تمییز می دهد.
کتاب کارنامه تحلیلی خیام پژوهی در ایران اثر کاووس حسن لی در ۵۱۵ صفحه و در قطع وزیری در سال ۱۳۸۹ منتشر شد.
کتاب دمی با خیام
خیام یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی و از مفاخر ملی ماست. به همه فنون و معلومات معلول زمان خود محیط بود و در فلسفه و ریاضیات و هیات و نجوم تخصص داشته است.
این کتاب در سه بخش در جستجوی خیام، در جستجوی رباعیات خیام و اندیشه سرگردان به بررسی و معرفی و شناخت خیام می پردازد.
دشتی معتقد است که بارورترین و نتیجه بخش ترین روشها این است که نخست سیمای حقیقی خیام را بازیابیم یعنی به کلی بر خلاف متداول و معمول که از گفته ها و نوشته های کسی به معنویات او پی می برند باید شخصیت خیام را از لابلای روایات و آراء هم‌عصران وی و از گفته ها و نوشته های مسلم خود او بیرون کشید تا به آسانی بتوان رباعیاتی را که با این شخصیت همساز نیست به دور ریخت.
کتاب دمی با خیام اثر علی دشتی در ۳۷۹ صفحه در قطع رقعی در سال ۱۴۰۰ منتشر شد.
کتاب خیام و پساخیامیان
رباعی از جمله قالب هایی است که تا به امروز، اصالت خود را از دست نداده و به دلیل دارا بودن خصوصیات ساختاری و ویژگی ایجاز که از مهم ترین قابلیت های این قالب به شمار می رود، هم چنان قابل توجه است. محور اصلی این کتاب اندیشه خیام و شاعران پساخیامی است، به ویژه در سه شاعری که در عصر حاضر به صورت برجسته و خاص به این قالب عنایتی داشته اند: نیما یوشیج به این دلیل که تقریبا در همه مضامین خیامی رباعی هایی سروده و ایرج زبردست و ایرج صف شکن از این جهت که می توان گفت پس از خیام شاعرانی بوده اند که این قالب را به دگرگونی نزدیک کرده اند. در این کتاب، آن چه مورد نظر بوده، نه تکنیک شعر شاعران که به کار گیری و کاربرد درون مایه ها و کرشمه سازی های فکری خیام است. بنابراین روشن است که اشعار و مطالب انتخاب شده ارزش ادبی یکسانی ندارند، اما به دلیل مقایسه ای که خود به خود با کنار هم قرار گرفتن ابیات مختلف اتفاق می افتد، شناخت بیشتر از شاعران مورد نظر در زمینه ی رباعی حاصل می شود.
کتاب خیام و پساخیامیان اثر فیض شریفی در ۱۵۰ صفحه در قطع رقعی و در سال ۱۳۹۷ منتشر شد.
کتاب سه چهره از خیام
این رساله گفت‌وگویی است در عالم رویا با حکیم عمر خیام که به سبک تاریخ شفاهی مدون شده و هدف از آن آشنایی با احوال، افکار، اشعار، و به‌ویژه آثار علمی و فلسفی خیام است که کمتر مورد بررسی قرار گرفته و بیشتر به رباعیات او توجه شده است. در این کتاب، تا آنجا که امکان داشته، سعی شده است از زبان تخصصی در حوزه‌های مختلف (شعر و ریاضیات و فلسفه)، که موضوع بحث ماست، پرهیز شود تا مخاطبان عام با سهولت بیشتری با آثار و افکار این نابغه عهد سلجوقیان آشنا شوند و او را آنچنان که شایسته است بشناسند.
کتاب سه چهره از خیام نوشته محمد حسن فراهانی در ۲۰۰ صفحه در قطع رقعی در سال ۱۴۰۰ منتشر شد.
*ایرنا