سرویس تئاتر هنرآنلاین: نمایش "فراتر از کلمات" کار مشترک ایران و فرانسه از امروز 8 بهمن‌ماه در بخش به علاو تئاتر سی و پنجمین جشنواره تئاتر فجر در تماشاخانه ارغنون به مدت دو روز و چهار اجرا روی صحنه می‌رود. نمایشی که قصد دارد مفاهیم انسانی همچون، عشق و دوست انسان‌ها را بر اساس تئاتر معاصر که بیشتر متکی بر حرکت به نمایش بگذارد. بر همین اساس در هنرآنلاین میزبان جعفر مهیاری نویسنده و یکی از کارگردانان این نمایش، دیزی فل یکی دیگر از کارگردان "فراتر از کلمات"، بئاتریس گارنیر بازیگر و ژان فواخ سو آهنگساز این نمایش بودیم تا درباره این همکاری مشترک به گفت‌و گو بنشینیم. حاصل این گپ و گفت پیش روی شماست:
همکاری میان گروه تئاتر زندگی و یک گروه دنس فرانسوی از کجا شکل گرفت و چگونه به نمایش "فراتر از کلمات" رسیدید؟
جعفر مهیاری: گروه تئاتر زندگی و کمپانی لیتکوس (Litecox) در سال 2013 در جشنواره بورسا ترکیه با یکدیگر آشنا شدند. و در آنجا گفت‌وگوهایی در مورد تئاتر داشتیم که این گفت‌وگوهاادامه داشت تا این‌که دو سال بعد، این گروه برای برگزاری یک ورک‌شاپ به تهران و اصفهان دعوت شد و ما در ایران در مورد یک همکاری با همدیگر صحبت کردیم. در نتیجه صحبت‌های‌مان تصمیم بر آن شد که یک نمایش مشترک توسط گروه "تئاتر زندگی" و این گروه فرانسوی تولید شود. من برای این همکاری نمایشنامه "فراتر از کلمات" را که نوشته خودم بود پیشنهاد دادم که مورد پذیرش گروه فرانسوی قرار گرفت. از ابتدا قرار بود که نمایش به طور مشترک توسط من و دیزی فل کارگردانی شود. از آنجا که دیزی در زمینه حرکات نمایشی و دنس فعالیت دارد پیشنهاد داد که فضای تئاتر معاصر که بیشتر بر پایه حرکت و طراحی حرکات نمایشی است را وارد این اثر کند و خود او طراحی حرکات آن را برعهده بگیرد. از سوی دیگر کمپانی طرف قرارداد ما "لیتکوس" نیز زمینه کاری‌اش صرفاً در زمینه دنس است، بنابراین لازم بود که ما تئاتر را با حرکات نمایشی ترکیب کنیم که این کار را به کمک دیزی انجام دادیم. من برای بازی کاراکترهای این نمایش سعید ابک را از ایران و بئاتریس گارنیر را از فرانسه انتخاب کردیم. تمرین و تولید این نمایش از تابستان امسال در فرانسه شروع شد و این اثر ترکیبی از درام و حرکت است که الان آماده اجرا در جشنواره تئاتر فجر شده است. پس از اجرا در جشنواره فجر هم در نوروز پیش رو این نمایش را در فرانسه اجرا خواهیم کرد.
دیزی فل: پیشنهادی که از طرف گروه "تئاتر زندگی" به من شد مرا هیجان‌زده کرد. به نظرم خیلی خوب آمد که دو کارگردان با یکدیگر کار کنند. ما در ماه نوامبر سال 2015 به ایران آمدیم و در این جا ورک‌شاپ برگزار کردیم. تجربه آمدن به ایران خیلی خوب بود چون از ما استقبال خوبی به عمل آمد و توجه ویژه و ذهن باز مردم ایران مرا در خصوص پذیرفتن پیشنهاد همکاری با گروه تئاتر زندگی مصمم کرد. بعد از آن سفر بود که من و جعفر مهیاری به این نتیجه رسیدیم که می‌توانیم با یکدیگر روی یک پروژه مشترک کار کنیم. برای‌مان جالب بود که ترکیبی از نمایش و حرکت داشته باشیم. البته کاری که من در کمپانی لیتکوس انجام می‌دهم نیز صرفاً دنس نیست و به تئاتر قرابت دارد. خط اصلی نمایش ما آن‌چه بود که جعفر مهیاری نوشت. پس از آن ما کارمان را در یک فضای ترکیبی و مشترک پیش بردیم. البته ما در این بین بحث‌هایی نیز با یکدیگر داشتیم چون من همه چیز را یک مقدار انتزاعی‌تر می‌خواهم ولی مهیاری سعی دارد که توجه تماشاگر به داستان را هم بگیرد. مهیاری به بازیگران می‌گوید که بازی بیشتری انجام دهند ولی من می‌خواهم کارمان یک مقدار به فضای آبستره نزدیک‌تر شود. در نهایت این بحث‌ها مشکلی ایجاد نمی‌کند و هر دوی‌مان از این همکاری راضی هستیم و بازیگران هم کاملاً کاراکترشان را پیدا کرده و با نقشی که بازی می‌کنند راحت هستند. مهیاری به بازیگران تأکید می‌کند که حس‌شان به تماشاگران نزدیک باشد و با نگاه‌کردن به مخاطب و بازی کردن احساس‌شان را به مخاطبان منتقل کنند. او در این همکاری این موضوع را به من یاد داد.
فعالیت شما در زمینه حرکت و دنس چقدر توانسته به فعالیت تئاتری‌تان کمک کند و روی آن تأثیر بگذارد؟
دیزی فل: من کار تئاتر را خیلی دوست دارم و در فرانسه کار دنس و تئاتر خیلی به هم نزدیک هستند. امروز هم خوشحالم که در این همکاری به تولید اثری رسیدیم که ترکیبی از هر دوی این هنرهاست.
از تئاتر ایران چقدر اطلاعات دارید؟
دیزی فل: راجع به تئاتر ایران چیزی زیادی نمی‌دانم ولی از سینمای ایران تقریباً اطلاعات خوبی دارم.
در این مدت هیچ تئاتری را در ایران تماشا نکردید؟ چه فرقی میان تئاتر ایران و فرانسه وجود دارد؟
دیزی فل: من وقتی در جشنواره تئاتر کودک و نوجوان همدان حاضر شدم 2،3 نمایش کودک و نوجوان دیدیم و پیشتر نیز در فستیوال‌های دیگر نمایش "مرز" جعفر مهیاری را هم دیدم. برای همین نمی‌توانم قضاوت درستی داشته باشم. اما چیزی ک به نظرم می‌رسد این است که استانداردهای بازیگری در فرانسه با ایران فرق دارد. مثلاً استفاده از صورت و بیان احساسات در ایران بیشتر است.
خانم گارنیر برای شما تجربه نمایش "فراتر از کلمات" و کار کردن با دو کارگردان چطور است؟
بئاتریس گارنیر: بازی در این نمایش برایم جادو و جذابیت دارد چون برای اولین بار است که با دو کارگردان کار می‌کنم. من در همان برخورد اولم با کاراکتر روبرویم سعید ابک ارتباط نزدیکی و دوستی کردم. ما خیلی راحت یکدیگر را فهمیدیم که این اتفاق در تئاتر خیلی مهم است. الان راجع به کاری که با پارتنرم انجام می‌دهم خیلی اعتماد به نفس دارم. بنابراین حس خیلی خوبی دارم و می‌توانم با آرامش بر روی صحنه کارم را انجام دهم. این‌که می‌توانم هنر حرکت معاصر را در ایران و با بازیگر ایرانی تمرین کنم خیلی جالب است و امیدوارم که تماشاگر ایرانی بتواند هنرم را کشف کند.
آقای مهیاری موضوع نمایش "فراتر از کلمات" چیست و در آن خلأ نداشتن دیالوگ را چگونه پر کرده‌اید؟
جعفر مهیاری: موضوع اصلی نمایش آمیخته‌ای از عشق و دوستی و به کمک آن رها شدن از چارچوب‌های فردی است که همه با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. ما سعی کردیم که نمایش "فراتر از کلمات"، این موضوع را با کمک حرکت و درام منتقل کند. این نمایش هیچ دکوری ندارد و متکی به بازی بازیگر و حرکت است. طراحی نور و نورپردازی این نمایش به مفهوم آن کمک می‌کند. همچنین موسیقی این نمایش که طراحی صداست نیز بسیار نقش کلیدی در مفهوم دارد. در تئاترهای ایران، موسیقی بیشتر به عنوان یک زیرصدا و کمک حال نمایش استفاده می‌شود ولی در این اثر موسیقی به کمک "ژان فواخ سو" مفهوم دارد؛ به طوری‌که اگر موسیقی از نمایش گرفته شود، انگار که یک بازیگر را گرفته‌ایم.
همچنین ما ویدئویی ساخته‌ایم که 3 بخش دارد. این سه بخش ویدئو هم خیلی مهم هستند، آن‌قدر مهم که اگر آن را از نمایش بگیریم، شاید تماشاگر تقریباً متوجه نمایش نشود. یکی از مباحثی که من و دیزی روی آن بحث داشتیم همین موضوع بود. دیزی و گروه فرانسوی خیلی با طرح این ویدئوها موافق نبودند و می‌گفتند که کار کردن با آن سخت است. با این وجود ما در فرانسه تلاش‌های زیادی کردیم که این ویدئو اتفاق بیفتد. اگر این ویدئو نبود، فضای کارمان آبستره‌تر می‌شد. همچنین قرار بود یک بخش نمایش سایه در کارمان وجود داشته باشد که اثرمان را به یک نمایش-سایه تبدیل می‌کرد ولی به پیشنهاد دیزی آن را ویدئو کردیم که در نهایت من خیلی با این اتفاق موافق شدم. حتی شاید تماشاگر این اشتباه را کند که آن ویدئو واقعاً یک سایه است، کمااینکه این اتفاق چند بار هم افتاد. بنابراین نقش ویدئو، موسیقی و نور در این نمایش خیلی مهم است. شاید "فراتر از کلمات" اولین اثر من باشد که همه این عوامل در آن به اندازه بازیگر اهمیت دارند.
آقای فواخ سو آیا موسیقی نمایش "فراتر از کلمات" را بر اساس متن نمایش تولید کردید؟
ژان فواخ سو: قبل از پیوستن من به این نمایش، گروه از قبل یک موسیقی تولید کرده بود که از من خواسته شد که ضمن توجه به آن اثر، موسیقی خودم را برای این نمایش بسازم. چون در این اثر هم حرکت و هم نمایش وجود داشت، من موسیقی را باید طوری می‌ساختم که از درون با هر دوی‌شان تفاوت داشته باشد. به همین خاطر مطمئن نبودم آن موسیقی که از قبل برای این نمایش ساخته شده بود با فضای نمایش جور در بیاید. بنابراین تصمیم گرفتم که قطعات جدیدی بسازم تا راهی که فقط به حرکت منتهی می‌شد را تغییر دهیم. من چون به جای کار نواختن ساز با دستگاه کار می‌کنم و صداها را با هم ترکیب کرده و کنار هم می‌گذارم، برایم خیلی مهم است که مفهوم اصلی نمایش را بشناسم چون در این صورت می‌توانم مفهوم نمایش را با موسیقی‌ام به تماشاگران منتقل کنم. من دوست داشتم که برای تمام لحظات این نمایش موسیقی بسازم ولی چون وقت کافی برای این کار وجود نداشت، بنابراین تمرکزم را روی موسیقی 4 بخش از نمایش گذاشتم.
جعفر مهیاری: موسیقی نمایش ما تقریباً 8 بخش دارد که 2 بخش آن سنتور نوازی که توسط خودم نواخته شده ، 4 بخش را خود ژان اختصاصاً برای این نمایش ساخته و 2 بخش دیگر را هم از میان موسیقی‌های مناسب دیگر استفاده کرده‌ایم.
ژان فواخ سو: از آن‌جایی که نمایش "فراتر از کلمات" درباره دو فرهنگ مختلف غربی و شرقی است، بنابراین طبیعی بود که ضمن وجود موسیقی‌های غربی از ساز سنتور هم در آن استفاده شود. البته من این موسیقی را با پرکاشن تلفیق کرده و آن را به شکل ریتمیک و تکرارشونده درست کردم. ما این موسیقی را قبلاً استفاده کرده بودیم منتها من برای آن‌که آن را کنار سنتور بگذارم، از ساز پیانو استفاده کردم که یک ساز جهانی است و مرز ندارد. بنابراین برای هماهنگی صداهای موسیقی من با سنتور، مجبور شدم در اثری که قبلاً وجود داشته، یک سری تغییرات ایجاد کنم.
به نظر خودتان فضای موسیقی نمایش "فراتر از کلمات"، دراماتیک است یا انتزاعی؟
ژان فواخ سو: اساسا من هیچ‌وقت نمی‌دانم که چه‌کار می‌کنم ولی می‌دانم که وقتی در برابر دنیا، آدمیزاد و حقیقت قرار می‌گیرم، صداها را ضبط می‌کنم و کنار یکدیگر قرار می‌دهم تا ببینم چه چیزی از آن بیرون می‌آید. در واقع خودم نمی‌دانم که چه می‌کنم چون در برابر یک دنیا و حقیقت بزرگ قرار گرفته‌ام. قصد من از تولید موسیقی نمایش "فراتر از کلمات" این نیست که داستان را توضیح دهم چون این موسیقی حتی برای خودم هم سوال ایجاد می‌کنم. من از خودم سوال می‌کنم و بعد سعی می‌کنم که به خودم جواب بدهم. این چیزی است که در برابر آن‌چه که می‌بینم حس می‌کنم. بنابراین از روی رابطه‌ام با نمایش و کاراکترهای آن موسیقی را می‌سازم نه برای توضیح دادن داستان.
آقای مهیاری چه شد که نمایش‌تان را به جشنواره فجر آوردید؟
جعفر مهیاری: این نمایش فقط به یک دلیل به جشنواره فجر آمد. دلیلش هم این بود که سفارت فرانسه می‌خواست یک کمکی به این اثر کند و پرداخت این کمک مستلزم آن بود که نمایش "فراتر از کلمات" در جشنواره فجر به روی صحنه برود. فقط به همین دلیل ما کارمان را به جشنواره فجر آوردیم. البته برای گروه فرانسوی حضور در جشنواره فجر خیلی مهم بود. در واقع دلیل اصلی این که گروه فرانسوی در جشنواره فجر شرکت کرد این بود که تجربه این جشنواره همچون تجربه جشنواره همدان برای‌شان جذاب بود. برای این گروه خیلی اهمیت داشت که در جشنوره تئاتر فجر حضور بیابند و سفارت فرانسه نیز برایش اهمیت داشت که نمایش ما در جشنواره فجر به روی صحنه رود.
خانم دیزی فل شما چقدر با جشنواره تئاتر فجر آشنایی داشتید؟
دیزی فل: این جشنواره تقریباً معروف است و برای ایرانی‌ها خیلی اهمیت دارد. ما می‌دانستیم که در این مدت تعداد زیادی تئاتر و اتفاقات هنری دیگر در تهران رخ می‌دهد. خیلی دوست داریم که ببینیم واکنش مردم نسبت به نمایش ما چگونه است.
از اجرایی که از نمایش "فراتر از کلمات" در فرانسه داشتید چه بازخوردی گرفتید؟
دیزی فل: اجرایی که در فرانسه داشتیم بسیار مورد توجه قرار گرفت و مخاطب جوری با دقت ما را تماشا می‌کرد که انگار داشتند حرکت‌های ما را می‌بلعید. من از کارمان مطمئنم و می‌دانم که بازخورد مخاطب ایرانی هم نسبت به نمایش‌مان خوب خواهد بود.
بئاتریس گارنیر: برای دیزی مهم است که بازیگرش صادق باشد و آن‌چه که خودش احساس می‌کند درست است را به تماشاچی و مخاطبش بدهد.
ژان فواخ سو: در هنر، شما بیشتر اوقات انگار که دارید یک غذای جدید سرو کرده و مزه جدیدی را به مخاطب می‌دهید، این مزه جدید نباید شما را از بازخورد مخاطب بترساند چون بعد از مدتی همان مزه کم کم برای آدم‌ها به شکل نرمال در می‌آید و آن را می‌فهمند.
دیزی فل: اول بار که نمایشنامه جعفر مهیاری را خواندم، گفتم که چطور ممکن است بتوانیم این را اجرا کنیم؟ چون بئاتریس بازیگر نیست و بیشتر در زمینه دنس فعال است. آنجا بود که به جعفر گفتم بئاتریس نباید دیالوگ بگوید. چالش بزرگ ما این بود که چگونه حس‌های خوشحالی، ناراحتی، جذابیت، انزوا و.. را بدون استفاده از کلام و تنها با بدن نشان دهیم.
جعفر مهیاری: ما در شروع نمایش بخشی از قصه را به دو زبان فارسی و فرانسه روایت کرده و این روایت را با حرکت ترکیب می‌کنیم که خود همین اتفاق هم به درک بهتر نمایش کمک می‌کند.
ژان فواخ سو: وقتی شما داستانی را می‌بینید یا می‌خوانید، دو بخش وجود دارد. یک بخش مربوط به سطح و روی داستان است که شما با آن اتفاقات داستان را دنبال می‌کنید ولی یک بخش هم در پشت و عمق این ماجرا قرار گرفته که بخش مهم‌تری است و مخاطب برای آن‌که چیز بیشتری از نمایش پیدا کند، باید وارد عمق داستان شود.
با توجه به آن‌که مخاطب ایرانی تئاترهای قصه‌محور را بیشتر از تئاترهای حرکتی و فیزیکال می‌پسندد، به نظرتان بازخورد مخاطب ایرانی به نمایش "فراتر از کلمات" چگونه خواهد بود؟
جعفر مهیاری: به نظرم بازخورد مخاطب ایرانی به این اثر خوب خواهد بود. برای این نظرم دو دلیل دارم. ابتدا این‌که نمایش ما ویژ‌گی‌های متفاوت خودش را دارد و با توجه به استقبال مخاطبان ایرانی مخصوصاً دانشجوها از آثار متفاوت، این اثر می‌تواند مخاطب خوبی را جذب کند. دلیل دومم این است که گروه "تئاتر زندگی" قبل‌تر تئاترهای متفاوتی ساخته که استقبال مخاطب از آن خوب بوده، پس مخاطب می‌تواند از "فراتر از کلمات" هم استقبال خوبی به عمل آورد.
دیزی فل: تماشاچی لزوماً فقط نباید به داستان توجه کند بلکه این نمایش فاکتورهای دیگری از جمله حرکت، ارتباط بین دو بازیگر، نور، ویدئو و موسیقی نیز دارد که آن‌ها می‌توانند توجه مخاطب را به خود جلب کنند. این نمایش آن‌قدر پر و پیمان است که مخاطب احتیاجی ندارد تمام داستان را بفهمد.
در فرانسه یک کارگردان متوفی تئاتری می‌گوید که در هنر نمایش این تماشاگر است که تئاتر را می‌سازد. ما آن‌چه که باید ارائه دهیم را ارائه می‌دهیم ولی ممکن است برداشت نفر کناردستی شما با برداشت خودتان متفاوت باشد که این همان چیزی است که ما به دنبالش هستیم.
ژان فواخ سو: در تکمیل صحبت‌های دیزی می‌شود این مثل را آورد که خیلی‌ها کوه، جنگل و طبیعت را نمی‌فهمند ولی هر کسی راجع به این‌ها ایده خودش را دارد.
خانم گارنیر همکاری‌تان در روی صحنه با سعید ابک چطور بود؟
بئاتریس گارنیر: این همکاری برای من خیلی خوشایند بود. او خیلی خوب حرکت می‌کند و واقعاً یک رقصنده است. سعید آدم معقولی است و به پارتنرش خیلی خوب گوش می‌دهد. بین کار در فرانسه و تمرینات نمایش برای اجرا در تهران، 5 ماه فاصله افتاد که سعید در این مدت به تهران آمد و کار کرد، بنابراین از فضای نمایش دور بود و همین اتفاق برقراری ارتباط دوباره را میان من و سعید در این روزها سخت کرده است. البته ما یک ماه با هم کار کردیم و این فرصت کافی بود تا بتوانیم حس‌های همدیگر را به خوبی بشناسیم.
ژان فواخ سو: من در چند تمرین این نمایش حضور داشتم و دیدم که سعید و بئاتریس با یکدیگر حرف نمی‌زنند و زبان خاصی بین‌شان نیست. در واقع زبان ارتباط میان این دو، زبان بدن‌شان است که به نظرم این ارتباط خیلی بزرگتر و عمیق‌تری است که این دو پارتنر با یکدیگر دارند.
از آنجا که بلیت نمایش‌های جشنواره تئاتر فجر پیش فروش می‌شود، استقبال از اجراهای شما چگونه بوده است؟
جعفر مهیاری: آن‌طور که دوستان تماشاخانه ارغنون به من گفتند، خوش‌بختانه از هر چهار سانس نمایش ما استقبال خوبی شده است. البته من نمی‌دانم که این اتفاق خوب چطور پیش از اجرای ما رخ داده و دلیل آن به اجرای مشترک ایران و فرانسه برمی‌گردد یا نه، ولی دلیلش هر چه باشد، برای من یک اتفاق خوب و جالب است. تجربه نمایش "فراتر از کلمات" تجربه خیلی خوبی بود چون با گروهی کار کردم که خیلی حرفه‌ای هستند و کارشان را بسیار بلدند. ما نزدیک به هم و در عین حال مستقل از یکدیگریم که همین اتفاق یک تجربه خیلی خوب را رقم زد. در واقع این اثر نسبت به کارهای مشترک قبلی‌ام خیلی کار بهتری بود و امیدوارم که اجرای آن هم مورد پسند مردم واقع شود.