سرویس تئاتر هنرآنلاین: تعزیه به عنوان یک هنر ایرانی دارای قدمتی چندین و چند ساله است. این هنر بیشترین رواج خود را با حمایت دولت و حکومت صفویان پیدا کرد و در دوره ناصرالدین شاه به اوج خود رسید و از این رو بسیاری، این دوره را عصر طلایی تعزیه نامیده‌اند و هنر شبیه‌خوانی تا زمان مشروطیت در اوج ماند. در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضاخان، یعنی پس از سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی رفته‌رفته ممنوع اعلام شد و با تخریب تکیه دولت به دستور رضاخان، تعزیه پا به دوران افول خود گذاشت. هرچند پس از شهریور ۱۳۲۰ دیگر بار سر برآورد. با وجود پیشینه تاریخی که این هنر نمایشی ایرانی دارد و مورد توجه بسیاری از بزرگان تئاتر دنیا قرار گرفته است اما در دوران مختلف مورد بی‌مهری‌های بسیاری واقع شده است و از آن‌جمله می‌توان به نبود توجه به آن در دانشگاه‌ها و اجراهای محدود و مناسبتی تعزیه طی سال اشاره کرد. همچنین از مهمترین کم توجهی‌هایی که به هنر تعزیه شده را می‌توان نمایش آن از رسانه ملی برشمرد. هرچند که گاهی شبیه‌خوانی در حاشیه برخی سریال‌ها، فیلم‌ها و برنامه‌های مستند تلویزیونی پخش شده است اما تاکنون هیچ‌گاه شاهد پخش کامل یک تعزیه از صداوسیما نبوده‌ایم. با اینکه بارها و بارها هنرمندان این عرصه مجالسی به منظور پخش از رسانه ملی تولید و ضبط کردند اما به دلایل محدودیت‌ها این امر محقق نشده بود. تا اینکه به همت مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری و شرکت سپهر سوره هنر از 12 مهرماه سال جاری تلویزیون برای نخستین بار، زمانی را به نمایش تعزیه از شبکه چهار سیما اختصاص داده است و در این راستا به مدت 10 روز، 10 مجلس تعزیه ساعت 15 از این شبکه، نمایش داده می‌شود. به هر حال از این توجه و اتفاق نباید گذر کرده و آن را گام مثبتی در این راستا تلقی کنیم. به بهانه پخش مجالس تعزیه از صداوسیما گفت‌وگویی با ابراهیم گله‌دازاده مدیرعامل انجمن تعزیه ایرانیان، کوروش زارعی مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری به عنوان حامی و پشتیبان این رویداد و محمود فرهنگ مدیر دفتر تئاتر دینی اداره کل هنرهای نمایشی داشته‌ایم که می‌خوانید:
پخش تعزیه از تلویزیون مسیر را به منظور توجه به این هنر در صداوسیما هموارتر کرد
کوروش زارعی مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری در گفت‌وگو با هنرآنلاین ضمن بیان اینکه تعزیه در کشور ما از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و جزء هنرهای آئینی سنتی ما محسوب می‌شود، گفت: تعزیه از قدیم الایام و براساس شنیده‌ها پیش از دوره صفویه در کشور اجرا می‌شده و رونق داشته است. اما متاسفانه این هنر، خصوصاً در دهه‌های اخیر مورد بی‌مهری قرار گرفته است و آنچنان که باید و شاید این هنر نمایشی آئینی، سنتی و ایرانی از سوی هنرمندان و به خصوص مسئولان موردتوجه نبوده و از آن غافل بوده‌ایم.
او در ادامه افزود: کشورهای بزرگی چون هند، چین، کره و ژاپن دارای مجموعه‌ای چون موزه و خانه هنرهای آئینی سنتی هستند که توریست‌ها و محققان می‌توانند از آن طریق شاهد هنرهای آئینی آن سرزمین باشند و آن را مورد مطالعه قرار دهند. اما تعزیه با اینکه یک هنر فاخر است و سال‌ها و دهه‌های پیش در فستیوال‌های مختلف جهانی چون اوینیون اجرا شده است و حتی پیتر بروک پس از اینکه برای نخستین بار شاهد اجرای تعزیه بود، از آن متحیر شد، اما مورد غفلت واقع شده است.
مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری ضمن اشاره به اینکه به زعم من تعزیه یک اپرای ایرانی است که هیچ وقت کهنه نمی‌شود، اظهار کرد: متاسفانه بسیاری از دوستان معتقدند که تعزیه هنر موزه‌ای است و باید در آن دخل و تصرف ایجاد شود کما اینکه برخی از هنرمندان به منظور ایجاد خلاقیت در موسیقی تعزیه، شکل اجرا و نسخ آن تغییرات و به اعتقاد خودشان نوآوری ایجاد کردند که سنخیتی با تعزیه و شکل و ساختار آن ندارد.
او در ادامه گفت: این موضوع نشات گرفته از آن است که در مدیریت کلان از جمله وزارت میراث فرهنگی به خوبی از این هنر میراثی و ماندگار مذهبی و آئینی هنرهای نمایشی حراست نکرده و آن را رها کرده است. به اعتقاد من وزارت میراث فرهنگی مقصر این بی‌توجهی است و باید به آن ورود کند و نباید خود را از این هنر مبرا کند و تنها وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اداره کل هنرهای نمایشی را بانی هنر تعزیه بداند. هرچند که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اداره کل هنرهای نمایشی و حوزه هنری، همه باید دست به دست هم داده و اجازه ندهیم چراغ این هنر با دخل و تصرف‌های اشتباه، کم فروغ و خاموش شود. زمانی‌که دخل و تصرف اشتباه در این هنر پدید آید نسل جوان می‌پندارد که ساختار تعزیه اینگونه است.
این بازیگر و کارگردان تئاتر درباره تصمیم حوزه هنری به منظور پخش تعزیه از رسانه ملی عنوان کرد: سه- چهار سال است که از تاسیس دفتر تعزیه و هنرهای آئینی حوزه هنری می‌گذرد و ما با بضاعت اندک و محدودی که داریم احساس وظیفه کرده و در این مدت چند جلد کتاب مرجع منتشر کردیم، روی نسخ تعزیه کار شد و در حال رقم زدن اتفاقاتی در خصوص تعزیه هستیم که در صورت حصول نتیجه، تعزیه و هنرمندان این هنر از این بی‌سروسامانی نجات خواهند یافت. همچنین در این مدتِ سه- چهار سال به اتفاق گروه‌های حرفه‌ای اجرای مجالس تعزیه را در پیاده‌روی اربعین به چند زبان ترکی، عربی و فارسی در مسیر و همینطور در نجف و کربلا ترتیب دادیم که مردم کشورهای مختلف ارتباط بسیار خوبی با آن برقرار می‌کردند.
زارعی در ادامه یادآور شد: امسال نیز به دلیل حضور نداشتن دیگر کشورها، تعزیه‌هایی به زبان عربی به اتفاق یک گروه 35 نفره آماده شد که متاسفانه ملقا شد. به هر حال این احساس دین منجر به آن شد تا بخواهیم فرهنگ‌سازی وسیع‌تری انجام دهیم و به این منظور نیاز به رسانه قدرتمندتر و گسترده‌تری بود. از این رو برآن شدیم تا از طریق تلویزیون به عنوان یک رسانه ملی و فراگیر که مردم اقصی نقاط کشور امکان آن را دارند تا با آن ارتباط برقرار کنند، مجالس تعزیه را در ابعادی که در حوصله مخاطب تلویزیونی است نمایش دهیم و بنابراین نسخ تعزیه تصحیح و براساس مقتل، تحریف‌ها برداشته و در قالب اصول و قواعدی که تلویزیون امکان پخش آن را داشت، 10 مجلس را برای نخستین بار پس از انقلاب اسلامی ایران ضبط و به منظور پخش هرچند مختصر اما به صورت کامل به صداوسیما ارائه کردیم. پیش از این، مجالس شبیه‌خوانی در حد بخشی از یک سریال، فیلم و آیتم یا گزارشی پخش شده بود اما به این شکل که مجالس مستقل پخش شود تاکنون اتفاق نیفتاده بود.
کوروش زارعی ضمن تشکر از مسئولان رسانه ملی و صداوسیما، تصریح کرد: بسیار سپاسگزارم از شبکه چهارسیما و آقای معینی‌پور مدیریت این شبکه که با ما به منظور پخش تعزیه‌ها همکاری داشتند. پخش مجالس تعزیه این امکان را ایجاد می‌کند تا از این پس مسیر هموار شود تا شبکه‌های دیگر به منظور پخش تعزیه از رسانه ملی همکاری داشته باشند. کمک و یاری مسئولان شبکه چهار سیما کمک بزرگی برای همه‌گیر کردن و فراگیری و فرهنگ‌سازی تعزیه است.
او در ادامه اضافه کرد: امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا شرایط ویژه‌ای وجود داشت و در پی آن اجرای نمایش‌ها تا حدودی تعطیل شد و تعزیه‌ها آنگونه که باید و شاید برگزار نشد و مردم این امکان را داشتند تا در این ایام شاهد تعزیه از رسانه ملی باشند. تعزیه یک هنر مردمی است که هیچ‌گاه از رونق نمی‌افتد و همچنان تماشاگران چند هزار نفری در برخی از شهرها و روستاهای دورافتاده دارد. مردم روستاها اگر به تماشای فیلم و سریال هم ننشینند اما در ایام محرم و صفر به صورت هیئتی مبلغی را جمع‌آوری می‌کنند و مجالس تعزیه را در محل خود برگزار می‌کنند و هنوز هم این مجالس در روستاها و شهرهای کوچک با استقبال بی‌نظیر برگزار می‌شود. امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا این امکان میسر نبود و از این رو تولید و پخش تعزیه از تلویزیون علاقمند به این هنر را خوشحال کرد و این چند روز بازخوردهای بسیار خوبی از اقصی نقاط میهن اسلامی از سوی هنرمندان و علاقمندان به تعزیه داشته‌ایم و به نظرم این اتفاق مبارک و میمون است و امکان آن را فراهم می‌کند تا راهگشا بوده و مسیر را به منظور پخش مجالس از شبکه‌های تلویزیونی بگشاید و حتی این شرایط فراهم شود تا مجالس تعزیه شادی‌آور و کمدی برای ایام شادی اهل بیت همچون رجب، شعبان و اعیاد تولید و پخش شود و نگذاریم این هنر فاخر و ملی کشور از رونق بیفتد و چراغ آن خاموش شود.
زارعی در پایان صحبت‌هایش گفت: از همکارانم در حوزه هنری و همچنین شرکت سپهر سوره هنر و دفتر تلویزیونی سازمان تبلیغات اسلامی و همچنین مرشد محسن میرزاعلی که معین‌البکا و مجری طرح این پروژه بود، تشکر می‌کنم. سعی‌مان بر این بود بدین منظور از هنرمندان پیشکسوت و درجه یک تعزیه از اقصی نقاط کشور دعوت کنیم تا بتوانیم مجالس فاخر و درخوری را ضبط کنیم.
مداومت پخش تعزیه از صداوسیما نشان‌دهنده عزم و اراده به منظور تمرکز بر هنرهای ایرانی و اسلامی است
ابراهیم گله‌دارزاده مدیرعامل انجمن تعزیه ایرانیان در گفت‌وگو با هنرآنلاین گفت: طبیعتاً پخش تعزیه از تلویزیون تاثیر بسزایی در حفظ و اشاعه این هنر ایرانی و اسلامی دارد. این اتفاق که صداوسیما بالاخره تصمیم به انجام آن گرفت، جای تقدیر و تشکر دارد. اما در صورتی‌که این امر مداوت یابد جای بسی شکر دارد چراکه مشخصاً نشان‌دهنده عزم و اراده‌ای است به منظور تمرکز بر هنرهای ایرانی و اسلامی.
او در ادامه عنوان کرد: از نزدیکی‌های ماه محرم تا ماه صفر توجه به تعزیه و هنر شبیه‌خوانی افزایش می‌یابد اما پس از آن در عمده مواقع با یک رهاسازی مواجه هستیم. البته پخش تعزیه از تلویزیون یک خط‌شکنی و حرکتی ارزشمند است که از سوی صداوسیما اتفاق افتاده و جای تشکر دارد اما مداومت در این مسیر تاثیرگذار خواهد بود. همچون بذری که کاشته می‌شود و باید از آن مراقبت صورت گیرد تا به درخت، باغچه و باغی تبدیل شود تا خیال ما نیز اندکی راحت شود.
گله‌دارزاده اظهار کرد: برخی از بخش‌ها در برابر هنر تعزیه مسئولیت دارند اما به آن بی‌توجه هستند و از این رو باید از صداوسیما حتی اگر توجه‌اش در حد مناسبتی به هنر شبیه‌خوانی معطوف شده است، قدرانی کرد.
او با بیان اینکه بعید می‌دانم توجه تلویزیون به تعزیه ارتباط چندانی با روزهای کرونایی داشته باشد، تصریح کرد: تعزیه و هنر شبیه‌خوانی هنر میدانگاهی است هرچند که بسیاری از هنرمندان تعزیه برخلاف اینکه متهم به آن هستند که هنرمندان سنتی هستند و به دور از تکنولوژی‌ها و فناوری‌های نوین، امسال به منظور اجرای تعزیه از تکنولوژی‌های برتری بهره‌برداری کردند و براین اساس شاهد مجالس بسیاری در سطح کشور بودیم که به صورت آنلاین در اختیار مخاطبان قرار گرفت که حتی به ندرت مشمول حمایت از سوی ارگان و نهادی بود و عمده آن تلاش گروه‌های تعزیه‌خوان بود. از سویی دیگر بسیاری از مجالس همچون گذشته در میدانگاه‌ها و فضاهای مناسب اجرا شد و مخاطبانی از آن بهره‌مند شدند و اجرای تعزیه در این شرایط با ممنوعیت چندانی مواجه نبود. از آنجا که تعزیه هنری میدانگاهی است و اساساً با فاصله اجتماعی برگزار می‌شود و کافی است مخاطبان هم این فاصله را تا حدی رعایت کنند یا برگزارکنندگان اعم از معین البکا و دیگران با نقطه‌گذاری و خط‌کشی فاصله ایمن را برای مردم ایجاد کنند و از مخاطبان بخواهند تا از ماسک استفاده کنند. در چنین شرایطی تعزیه از جمله فعالیت‌های انسانی است که از حداقل ریسک بیماری برخوردار است شاید بسیاری از فعالیت‌های معمول ما بارها و بارها و به مراتب از تماشای یک تعزیه خطر بیشتری به دنبال داشته باشد.
گله‌دارزاده ضمن اشاره به اینکه تعزیه و هنر شبیه‌خوانی پیشنهاداتی برای تمام سال دارد، عنوان کرد: این هنر دارای مجالس غریبی است که داستان‌‌های تراژیک و حماسی هستند که آبشورخور آن‌ها ادبیات کهن ایران، پس از اسلام و تاریخ است. مجالسی که شبیه مضحک نام دارند، نمایش‌های شادی‌آور و کمدی هستند که با فرم تعزیه اجرا می‌شوند و معمولاً در اعیاد و شادی‌ها به اجرا می‌رسیدند اما متاسفانه این هنر که از قضا بسیار مهم است و شاید سرآمدی باشد بر تمام هنرهای نمایشی منطقه و جهان اسلام، مورد کم توجهی واقع است. امیدوارم در کنار بخش‌هایی چون انجمن تعزیه ایرانیان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و اداره کل هنرهای نمایشی که گاهی از این جنس مجالس حمایت می‌کنند، تلویزیون نیز به ما بپیوندد و دست ما را در حوزه مجالس غریب و مجالس شبیه مضحک که به منظور افزایش نشاط عمومی بسیار هیجان‌انگیز و مهم است، بگیرد.
پخش تعزیه از صداوسیما یک نگاه و توجه جدی است اما کمکی به رشد، اعتلا و علمی شدن این هنر نمی‌کند
محمود فرهنگ مدیر دفتر تئاتر دینی اداره کل هنرهای نمایشی در گفت‌وگو با هنرآنلاین گفت: تعزیه یکی از غنی‌ترین، قوی‌ترین و بنیادی‌ترین نمایش‌های ایرانی است که شاید شاخصه‌ها و عناصر بسیار مهم و جدی از نمایش ایرانی و حتی تکنیک‌های نمایشی در آن وجود دارد. قدمت تعزیه به بیش از دویست سال می‌رسد و شاید بعضی‌ها در تعاریف این گونه شکل اجرا را مقداری طولانی‌تر بدانند. به هر حال تعزیه در گذشته و قبل از انقلاب دچار موانعی بود و مشکلاتی به منظور اجرا داشت و پس از انقلاب اسلامی این هنر این امکان را یافت تا جایگاه خود را پیدا کند و به عنوان یک هنر دینی و گونه‌ای از نمایشِ تام و تمام، بتواند فضای خود را داشته باشد.
این کارگردان در ادامه یادآور شد: متاسفانه درست است که در این سال‌ها تعزیه اجراهایی داشته است و درگذشته سوگواره‌هایی در سراسر کشور برگزار می‌شده که اکنون وجود ندارد اما همچنان به صورت خودجوش بانیان خیری در سراسر کشور در ماه محرم و صفر به تعزیه توجه دارند. از سویی متاسفانه تعزیه در دانشگاه‌ها مورد بی‌مهری واقع شده است و به صورت علمی به آن پرداخته نشده است و باید دانشگاهی به این منظور داشتیم تا عناصر و گونه‌های تعزیه در آن مورد بررسی قرار گیرد و این هنر ملی بزرگ به صورت علمی تدریس شود و دلیل آن این است که ما همیشه معتقدیم مرغ همسایه غاز است و همواره به تئاتر غرب توجه نشان داده‌ایم هرچند که باید به آن تئاتر هم توجه داشته باشیم اما نه اینک هنر تعزیه و گونه‌های نمایش ایرانی را به دست فراموشی بسپاریم بلکه باید سعی کنیم دستاوردهای غرب را نیز علمی کنیم.
فرهنگ ضمن اشاره به اینکه تعزیه پیش از این نیز به شکل‌های مختلفی در فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی نقشی ایفا کرده است، اظهار کرد: به عنوان مثال تعزیه در سریال "شب دهم" نقش جدی داشت و یکی از عناصر این مجموعه بود و بزرگانی نیز در آن ایفای نقش کردند که نامشان جاودانه است. اما اکنون این موضوع که تعزیه از صداوسیما در حال پخش است به نظرم یک نگاه و توجه جدی است اما کمکی به رشد، اعتلا و علمی شدن این هنر نمی‌کند. تعزیه پخش می‌شود و عده‌ای هم آن را می‌بینند.
مدیر دفتر تئاتر دینی اداره کل هنرهای نمایشی در ادامه افزود: امسال بنیاد رودکی طی اقدامی که به نظرم یک حرکت جدی بود، تعزیه‌های اجرا شده در فضای مقابل تالار وحدت و گذر فرهنگ و هنر را به صورت آنلاین پخش کرد و شاید این حرکت منجر به آن شد تا صداوسیما به فکر بیفتد که اکنون که تعزیه‌ها به صورت آنلاین پخش می‌شود، حرکتی انجام دهد و نگاه نویی به این هنر داشته باشد.
او همچنین افزود: به اعتقاد من در صورتی‌که این زمینه در کشور ایجاد شود تا دکترین تئاتر کشور تلاش کنند تعزیه را علمی کنند و از عناصر آن بتوانیم به منظور ملی شدن تئاتر استفاده کنیم، به تعزیه کمک خواهد شد. این تعداد سریال‌هایی که پخش می‌شوند فراموش می‌شوند و جای خود را به یک سریال دیگر می‌دهند.
محمود فرهنگ در ادامه یادآور شد: اکنون که در شرایط کرونا و در ایام محرم و صفر هستیم، مردم این امکان را ندارند که به راحتی تعزیه ببینند و از طریق تلویزیون به تماشای مجالس می‌نشینند. بر این اساس پخش تعزیه از صداوسیما کمک‌کننده است اما کمک جدی را که چهل سال از آن غافل بودیم را نمی‌کند و متاسفانه خلا ایجاد شده را پر نمی‌کند.
او در ادامه گفت: مگر دنیا برای اینکه شکسپیر را علمی کند و متخصصینی در این زمینه داشته باشد شکسپرین تربیت نمی‌کند؟ هنر تعزیه در جشنواره‌هایی در کشورهایی چون هلند، انگلستان، کانادا، ایتالیا و ... اجرا می‌شود و مردم برای آن سر و دست می‌شکنند و این هنر دیرینه را که مملو از حرکت، موسیقی، رنگ، لباس، میزانس و دیگر عناصر است را دنبال می‌کنند و دوستدار آن هستند اما چرا ما متاسفانه این هنر را در کشور مورد بی‌مهری قرار می‌دهیم و تنها در ایام محرم و صفر به آن توجه داریم؟
فرهنگ ضمن اشاره به اینکه به نظرم راهکار این است تا دانشگاه‌های هنری ما، این هنر را مورد توجه جدی قرار دهند، تصریح کرد: این اقدام تنها از دست وزارت علوم برمی‌آید که باید نگاه جدی به هنرهای ایرانی علی‌الخصوص گنجینه‌ای چون هنر تعزیه داشته باشد. در تولید بسیاری از آثار جشنواره اوینیون از این گونه نمایش روایی ما استفاده شده و آثار بسیار ارزنده و جهانی تولید شده اما متاسفانه ما خودمان از آن غافل مانده‌ایم.
او در پایان صحبت‌هایش عنوان کرد: در دهه‌هایی که مدیریت دفتر نمایش خیابانی کشور را برعهده داشتم تمام تلاشم بر این بود تا نمایشگران خیابانی از عناصر تعزیه در آثار خیابانی خود استفاده کنند. در آن زمان بیش از پنجاه- شصت نمایش خیابانی تولید شد که در تلاش جدی بودند تا عناصر موجود در تعزیه را در نمایش خیابانی استفاده کنند و این حرکت باعث شد تا ما بخشی از عناصر جدی و تکنیکی تعزیه را در نمایش خیابانی جای دهیم و آن‌ها را ماندگار کنیم. خوشبختانه گروه‌هایی آثاری از سراسر کشور و تهران تولید کردند و این نیز بخشی از وظیفه من بود تا تلاش کنم از نمایش ایرانی، مخصوصاً تعزیه حمایت کنم. شاید در سال‌های اخیر به صورت جدی به این هنر توجه نشده اما در دهه‌های مسئولیت من هر سال بین ده- دوازده نمایش با استفاده از عناصر تعزیه به اجرا در آمدند.