سرویس تئاتر هنرآنلاین: از زمان صفویان که ایران آیین شیعه را مذهب رسمی کشور قرار داد، ادبیات عاشورایی با سروده‌های شعرا شکل گرفت و بر همین منوال در ادامه با تعزیه و شبیه‌خوانی به عرصه تولیدات نمایشی راه یافت و آرام آرام به اوج رسید تا اکنون که حدود چهار- پنج سده از شکل‌گیری ادبیات نمایشی مذهبی در کشور می‌گذرد.
این روزها به دلیل ایام سوگواری محرم و صفر، نقدهای مختلفی به رسانه‌های نمایشی، بخصوص سینما و تلویزیون به دلیل کم‌کاری در این عرصه می‌شود، زیرا تولیدات سینمایی و تلویزیونی این عرصه در چهار دهه اخیر به اندازه تعداد انگشتان دو دست نیست. اما در سوی دیگر در عرصه تئاتر، ادبیات نمایشی عاشورایی بسیار پویا و در سال‌های اخیر تولیدات قابل توجهی همچون، "یادگار سال‌های شن" علی رفیعی، "پل" و اسب‌های" محمد رحمانیان، "مختار" و "حُر" محمود عزیزی، "زخمه بر رمل" آتیلا پسیانی، "اسماعیل اسماعیل" محمد چرمشیر، "یک دامان ماه و ستاره" امیر دژاکام، "آب مرا قصه کرد" سید مهرداد ضیایی و.... بسیار دیگر از آثار نمایشی تولید و اجرا شده‌اند.
روشن و واضح است که تولیدات در زمینه ادبیات نمایشی عاشورایی؛ در تئاتر بسیار بیشتر از سینما است اما برخی کم بودن آثار سینمایی و تلویزیونی را به نوع هزینه تولیدات این عرصه مرتبط می‌دانند ولی نباید از یاد برد در سال‌های اخیر نمایش‌های با پروداکشن‌های بزرگ نیز در عرصه تئاتر تولید شده‌اند که هزینه آنها کمتر از آثار سینمایی نیست.
اما با وجود اینکه کمیت و تعدد درام‌های عاشورایی غیرقابل انکار است، کیفیت آنها همواره جای بحث دارد. شاید این مسئله نشات گرفته از نبود جریان‌سازی مداوم در اجرا نمایش‌های این عرصه باشد، زیرا برخی رویکرد مناسبتی تولیدات عاشورایی و اجرای این نمایش‌ها فقط در ایام خاص را باعث ضعیف شدن درام‌پردازی در حوزه تئاتر عاشورایی می‌دانند. در حالی که درک درست از مباحث دینی و قیام عاشورا می‌تواند در عرصه درام‌پردازی حتی به موضوعات اجتماعی نیز ورود کند تا در این عرصه نمایش‌هایی تولید شود که بتواند مباحث فرهنگ عاشورا را در بطن خود مستتر داشته باشند؛ همانگونه که آثاری همچون "روز واقعه" بهرام بیضایی و یا "پل" محمد رحمانیان در این زمینه نمونه‌هایی درخشان هستند.
با توجه به این موضوغ و به فراخور ایام محرم و صفر گفت‌وگویی با رحمت امینی و حسین فدایی حسین در خصوص ادبیات و درام عاشورایی داشته‌ایم که می‌خوانید:
تولید درام نباید منحصر و محدود به زمان خاص باشد
رحمت امینی کارگردان، پژوهشگر و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با هنرآنلاین درخصوص حیات ادبیات عاشورایی در ایران گفت: ادبیات عاشورایی توسط گونه‌ای از نمایش ایرانی چون شبیه‌خوانی و تعزیه بال و پر بیشتری پیدا کرد. از دوره صفویه شیعه، مذهب رسمی ایران شد و صفویان بهای ویژه‌ای برای شاعران و مداحان قائل شدند. از مشهورترین شعرهای آن دوره می‌توان به "باز این شورش است" سروده محتشم کاشانی اشاره کرد.
او در ادامه افزود: پادشاهان و حکمرانان صفوی برای شاعرانی که در مدح امام حسین (ع) و واقعه کربلا و امامان معصوم، شعر می‌سرودند ارزش ویژه مالی و معنوی قائل بودند. پیش از آن شاعران در وصف شاهان شعر می‌گفتند و بابتش صله دریافت می‌کردند اما از یک دوره‌ای به بعد اعلام شد هر شاعری در وصف ائمه و امامان شعری بسراید چند برابر آن صله را دریافت خواهد کرد و این موضوع باعث شد تا سرودن شعر در مدح امامان اوج گیرد.
این پژوهشگر ضمن اشاره به اینکه در زمان صفویه شبیه‌خوانی شروع به شکل‌گیری کرد، یادآور شد: سرودن شعر برای ائمه باعث اعتبار بخشی به این هنر شد. شبیه‌خوانی از زمان زندیه شکل گرفت و در زمان قاجار به اوج رسید و طبق تاریخ، هنر عاشورایی در حوزه ادبیات در آن زمان در اوج بود. اکنون نیز شاعران مطرحی داریم که در این حوزه شعر می‌سرایند.
امینی در ادامه اضافه کرد: ادبیات نمایشی تولیدات شاخصی در این سال‌ها داشته و از آن جمله می‌توان در حوزه درام به نمایشنامه "پل" نوشته محمد رحمانیان و فیلمنامه "روز واقعه" اثر بهرام بیضایی اشاره کرد. در عرصه درام عاشورایی نمایشنامه‌نویسانی چون داوود میرباقری، نصرالله قادری، مهدی پوررضائیان، رضا صابری، مهرداد رایانی مخصوص، محمد چرمشیر، محمد مساوات، سیروس همتی و ... اشاره کرد. پیش از انقلاب نیز نمایشنامه "ناگهان هذا حبیب الله" نوشته عباس نعلبندیان نیز به صورت غیرمستقیم به مقوله عاشورا پرداخته است.
او با بیان اینکه ادبیات عاشورایی به اندازه اهمیت و سابقه‌ای که دارد تحویل گرفته نشده، افزود: هنرمندان جوان آثار خوبی در عرصه درام عاشورایی دارند و خوشبختانه در این حوزه دستمان به لحاظ تعداد اثر خالی نیست، اما نمی‌توانیم ادعا کنیم تعداد زیادی اثر دراماتیزه عاشورایی داریم اما تلاش‌های بسیاری خصوصاً از جانب هنرمندان شهرستانی بنا به موقعیت جغرافیایی به دلیل علقه‌شان به این عرصه صورت گرفته است و همین درام‌نویسان بودند که ادبیات عاشورایی را در درام‌نویسی جلوه‌گر ساختند.
این کارگردان و مترجم درباره اختصاص فرصت اجرایی برای درام‌های عاشورایی عنوان کرد: چند سال پیش جریانی با عنوان همایش تئاتر عاشورایی برپا شد که دبیر آخرین دوره آن، من بودم. در برگزاری آن همایش آثاری با این موضوعیت در شهرستان‌های اجرا می‌شدند و سپس در این همایش حضور پیدا می‌کردند و در آن زمان متوجه شدیم پس فرصت اجرا وجود دارد. اما نکته حائز اهمیت این است که نمایش‌های مذهبی، عاشورایی و مرتبط با جنگ، شکل مناسبتی دارند و تنها در برهه خاصی اجرا می‌شوند و مشکل دقیقاً اینجاست.
او در ادامه اضافه کرد: این مسئله در همه حوزه‌ها وجود دارد و براساس زمان خاصی این گونه آثار مورد توجه قرار می‌گیرند و بخشی از این موضوع طبیعی است اما به هر حال جریان تولید درام نباید منحصر و محدود به زمان خاص باشد. این جریان باید در زمان‌های دیگر پیگیری شود تا نویسنده بنویسد اما جلوه‌گری آن در ایام مرتبط اتفاق افتد، نه اینکه نزدیک به مناسبت تازه به یاد آن بیفتیم که اکنون چه باید کرد؟
رحمت امینی همچین عنوان کرد: قطع به یقین آثاری چون "پل" و "روز واقعه" با عجله نوشته نشده‌اند اما زمان پخش و اجرای آن در ایام محرم در نظر گرفته شده است. در تولید این آثار جریان تولید، مناسبتی نبوده بلکه در جریان پخش و ارائه زمان تاکیدگذاری شده است.
او ضمن اشاره به اینکه ادبیات عاشورایی در تئاتر بیشتر از سینما مورد توجه واقع شده است، اظهار کرد: امکان تولید تئاتر در شرایط برابر بیشتر از فیلم است چراکه تولید یک فیلم در این مقوله نیازمند پروداکشن تاریخی عظیمی است اما در تئاتر گروه‌های جوان در جای جای ایران توانسته‌اند با کمترین امکانات آثار شاخصی را در این زمینه ارائه کنند.
این هنرمند در پایان صحبت‌هایش گفت: آرزومند تاسیس پژوهشکده هنرهای نمایش آئینی هستم چراکه درِ این پژوهشکده در هر زمان از سال برای پژوهشگران، نویسندگان و هنرمندان باز است و در هر زمانی امکان استفاده از آن از جنبه علمی، پژوهشی و همچنین توریستی وجود دارد. در کشورهای مطرح دارای نمایش سنتی همچون چین، ژاپن و هند نیز اینگونه است.
برخی نمایش‌های تحت عنوان موضوعات عاشورایی، ماهیت دراماتیک ندارند
حسین فدایی حسین نویسنده، کارگردان، مترجم و پژوهشگر که طی این سال‌ها به لحاظ موضوعی در زمینه تئاتر مذهبی و مقاومت فعالیت می‌کند، در گفت‌وگو با هنرآنلاین گفت: در حقیقت از زمانی که درام مذهبی موقعیتی خاص و مناسبتی که شرایط معمول تئاتر نیست، یافته است، تقریباً به جز در مناسب‌ها نشانی از آثار عاشورایی دیده نمی‌شود و این مسئله بزرگترین لطمه‌ای است که به آثار مناسبتی وارد شده است. متاسفانه به جز در ایام خاص آثار مناسبتی اجرا نمی‌شوند و در صورتی‌که اجرا شوند، مخاطبی ندارند.
او در ادامه افزود: نمایش‌های مذهبی بیشتر با ترکیبی از نشانه‌های تعزیه، حاوی جلوه‌های تصویری و صحنه‌ای از وقایع عاشورا هستند که در ایام خاص به صورت رایگان، هیئتی، ارگانی و غیر متداول برای مخاطبان اجرا می‌شوند تا تنها به واسطه اجرا، گزارش کاری ارائه شود و آنها را به عنوان نمایش مذهبی مطرح می‌کنند. به نوعی این آثار، نمایش مذهبی به حساب می‌آیند اما فاقد درام هستند.
فدایی حسین با بیان اینکه نشانه‌هایی از درام عاشورایی در کشور وجود ندارد، عنوان کرد: به دلیل رویکرد و نگاه مناسبتی به این مقوله، چند سالی است که چیزی با عنوان درام عاشورایی وجود ندارد اما نمایش عاشورایی با بهره‌گیری از جلوه‌های تصویری و صحنه‌ای داریم. به اعتقاد من در گذشته درام‌نویسی عاشورایی رونق گرفته بود اما مدتی است تنها نمایش‌هایی تحت عنوان موضوعات عاشورایی اجرا می‌شود که ماهیت دراماتیک ندارند.
این پژوهشگر ضمن اشاره به اینکه درام، تقابل میان دو اندیشه است، اظهار کرد: در نمایش‌های مذهبی امروزی شاهد تقابل اندیشه نیستیم و تنها اتفاقات وقایع عاشورا را با زبان دیگری می‌بینیم. تقابل اندیشه یعنی وجود دو فکر و اندیشه ضد یکدیگر که تا پایان درام، حق و برتری این دو مشخص می‌شود. این روزها نمایش‌های مذهبی اجرا می‌شوند که بازگوکننده شکل دیگر حرف‌هایی‌ست که بارها شنیده‌ایم و تفکر و زاویه نگاه متفاوتی در آنها دیده نمی‌شود. بنابراین از این منظر بیش از یک دهه است که درام عاشورایی وجود ندارد.
حسین فدایی حسین در بخشی از صحبت‌هایش تصریح کرد: ادبیات عاشورایی با عنوان کلام هنری که از عاشورا می‌گوید در تئاتر بسیار بیشتر از سینما دیده می‌شود و دلیل آن این است که به تصویر کشیدن حق مطلب این وقایع در تئاتر با استفاده از نور، رنگ و تصویر آسان‌تر از سینماست در صورتی‌که سینما نیازمند امکانات وسیعی به این منظور است، بنابراین ادبیات عاشورایی در سینما کمتر و ناچیزتر نسبت به تئاتر دیده می‌شود.
او در ادامه افزود: نکته دیگر این است که ما بیشتر شاهد تاثیرات واقعه عاشورا در یک قصه یا موقعیت امروزی هستیم تا اینکه درام، تئاتر یا فیلم عاشورایی ببینیم.
این نویسنده و کارگردان دلایل نبود توجه به ادبیات و درام عاشورایی را اینگونه توضیح داد: لطمه وارد شده به دلیل درام و ادبیات عاشورایی به دلیل سفارشی بودن و حمایت از اینگونه آثار بوده است. این جریان یک کلاف سردرگم است که در صورت نبود حمایت از بین خواهد رفت و این مسیری سالم نیست چراکه تا پول باشد جریان ادامه دارد و اگر حمایت قطع شود تعطیل خواهد شد. باید ادبیات و درام عاشورایی در جریان سال و روال متداول قرار گیرد به این صورت که تنها مختص ایامی از سال نباشد و در هر موقعیتی در طول سال نشانه‌های عاشورا دیده شود. وقتی این جریان محدود به زمان خاص باشد بزرگترین لطمه به آن وارد خواهد شد.
او در ادامه اضافه کرد: این جریان باید در مسیر صحیح و درست قرار گیرد تا هر نویسنده و هنرمندی در نظر داشت تا از عاشورا بگوید این امکان را داشته باشد و آن را مختص روزهای خاص نداند.
فدایی حسین با بیان اینکه هنر باید وابسته به نیاز جامعه باشد، افزود: کسانی که از درام و نمایش‌های مذهبی حمایت کردند قصد کمک داشتند اما این جریان را وابسته به کمک دولتی و حمایت مالی کردند که اگر قطع شود جریان متوقف خواهد شد. هنر باید وابسته به نیاز جامعه باشد. یقیناً به ادبیات و تئاتر عاشورا نیاز است چراکه مردم هنوز در مراسم مذهبی شرکت می‌کنند، پس به منظور تماشای نمایش مذهبی نیز به سالن تئاتر خواهند آمد اما متاسفانه شکافی میان هنر و جامعه به وجود آمده است و مردم به عنوان حامی هنر از آن فاصله گرفته‌اند.
این مترجم در ادامه یادآور شد: هنر متعلق به خواص شده است که شاید آنها نیازی به تماشای آثار عاشورایی، دفاع مقدس و ... را احساس نمی‌کنند و بیشتر با جریان روشن فکری پیش می‌روند.
حسین فدایی حسین ضمن اشاره به اینکه مردم باید نسبت به هنر همچون روضه، نماز جماعت و شعائر دینی احساس نیاز کنند، تصریح کرد: هنر باید به میان مردم بیاید و نباید برای جریان و ایام خاص و ویترینی باشد. نباید این تصور وجود داشته باشد که هنر تنها با حمایت مالی باید سرپا باشد و در این صورت به جریانی ناسالم بدل خواهد شد و گسترش نخواهد داشت. اگر تئاتر نیاز و عادت جامعه شود، افراد خود را وادار خواهند کرد تا همچون فیلم، هفته‌ای یک تئاتر ببینند.
او در ادامه گفت: صداوسیما می‌تواند در این مسیر کمک کند اما نمی‌دانم چرا برایش اهمیت ندارد؟ چرا تئاتر نباید خوراک فکری روزانه تلویزیون باشد؟ این امکان وجود ندارد در طول هفته یک تئاتر از تلویزیون پخش شود؟ تلویزیون در همه خانه‌های وجود دارد و می‌تواند با پخش یک تئاتر در هفته تماشای تئاتر را به شکل عادت برای مردم درآورد. این موضوع خیلی دشوار نیست.
این هنرمند همچنین اضافه کرد: اما باید در انتخاب تئاتری که از تلویزیون نمایش داده می‌شود دقت شود. نباید تئاتری که روی صحنه مخاطب دارد از تلویزیون پخش شود باید تئاتری نشان داده شود که به لحاظ موضوعی و اجرایی مسئله عوام جامعه است تا آن را ببیند و با این مدیوم آشنا شوند. تئاتر باید آنقدر باشد تا مردم به آن عادت کنند و سراغش را بگیرند و نباید با سفارش، پول و توصیه تولید شود.