سرویس تئاتر هنرآنلاین: پس از انتشار کتاب "بنیاد نمایش در ایران" نوشته ابوالقاسم جنتی عطایی در سال 33 و سپس انتشار "نمایش در ایران" بهرام بیضایی در سال 44 و سرآخر انتشار کتاب "کوشش‌های نافرجام" نوشته هیوا گوران در سال 61، نوبت به انتشار کتاب "ادبیات نمایشی در ایران" در سال 63 رسید که باز هم وجوه تازه‌ای از تاریخ تئاتر ایران را بر ما آشکار می‌ساخت.
برای نخستین‌بار در سال 1363 کتاب سه جلدی "ادبیات نمایشی ایران"، نوشته و پژوهش جمشید ملک‌پور که شامل جلد اول و دوم بود از سوی انتشارات توس منتشر شد و چاپ دوم این دو جلد نیز تقریبا همراه شد با انتشار چاپ نخست جلد سوم که جلد اول و دوم در اسفند 95 و جلد سوم در سال 86 باز هم در همین نشر توس منتشر شد.
اگر بخواهیم با یک نگاه چکیده به کتاب سه جلدی "ادبیات نمایشی در ایران" برسیم، در ادامه به سخن دو اهل فرهنگ و هنر بسنده می‌کنیم؛ اینان در تایید این کتاب گقته‌اند:
فرخ غفاری: کتابی که من خیلی خوشم آمد "ادبیات نمایشی در ایران" در دو جلد از آقای جمشید ملک‌پور است...
ایرج افشاری: کتاب با ارزش "ادبیات نمایشی در ایران" نوشته جمشید ملک‌پور ...
بنابراین آنچه نوشته شده، به ضرورت تاریخ معاصر از پذیرندگی و اقبال بالایی نیز برخوردار بوده است و این خود بنیان بسیاری از مقالات و پژوهش‌های دیگر را فراهم کرده است.
جمشید ملک‌پور
جمشید ملک‌پور یکی از پرکارترین کارگردانان تئاتر در دهه شصت بوده و بیشتر با تألیفات ارزشمند خود در حوزه تئاتر شناخته می‌شود که از سال 71 از ایران کوچ کرده اما همچنان با انتشار کتاب‌ها و آمد و شدهایش پیوندش با وطن را نگه داشته است.
ملک‌پور که کارهای بسیاری در گسترۀ نمایشنامهنویسی، فیلمنامه‌نویسی و کارگردانی نمایش و فیلم دارد از سال ۲۰۰۵ به عنوان استاد مهمان در دانشگاه گلف کویت تدریس می‌کند.
جمشید ملک‌پور فوق لیسانس هنرهای نمایشی از آمریکا هست. از نمایش‌های او می‌توان به این نمایش‌های اشاره کرد: "پرومته در بند"، "اودیپ شهریار"، "مکبث"، "آنتیگون"، "افسانۀ اندوهی دلخراش". فیلمسازی را با ساخت فیلمی 16 م م به نام "که یاران فراموش کردند" برای تلویزیون شروع کرد. جمشید ملک‌پور در فیلم‌های بلندی همچون "باد سرخ" و "دیدار" به عنوان کارگردان و نویسنده فیلمنامه حضور داشته است. او پیش از مهاجرت به استرالیا، کارگردان مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مدرس مجتمع دانشگاهی هنر، دانشکده هنرهای زیبا و مرکز آموزش هنر بود.
پس از کتاب "ادبیات نمایشی در ایران" او انگیزۀ بیشتری برای نوشتن کتاب پیدا کرده بود و دومین کتابش "تطور اصول و مفاهیم در نمایش کلاسیک" نام گرفت که در سال 65 از سوی نشر جهاد دانشگاهی منتشر شد و او خود درباره باز نشر الکترونیکی این کتاب که در فروردین 98 ممکن شده است، نوشته است: یکی از اتفاقات نادر نمایشی در جهان به گمان من در ایران روی داد. در کشوری که دو دانشکده تئاتری داشت که لیسانس می‌دادند، اما یک جلد کتاب دربارۀ تاریخ نمایش در جهان یا حتی ایران وجود نداشت. تنها کتاب معتبری که چاپ شده بود "نمایش در ایران" بهرام بیضایی بود که در سال ۱۳۴۱ به چاپ رسید و آن هم فقط نمایش‌های آیینی سنتی را در بر می‌گرفت. به همین دلیل وقتی از سال ۱۳۵۸ شروع به تدریس در دانشکدۀ هنرهای دراماتیک کردم، عزم را جزم کردم تا برای دروسی که تدریس می‌کردم کتاب درسی تالیف کنم که به پدیدۀ کهنه و غیر آکادمیک جزوه‌نویسی خاتمه دهم. "تطور اصول و مفاهیم در نمایش کلاسیک" یکی از آنها بود. این کتاب را برای آشنایی و فهم نمایش کلاسیک برای دانشجویان تئاتر تالیف کردم که در کنار کتب تاریخی در تکمیل منابع نظری تئاتر هم سودمند است.
از آن‌جا که اصول و ساختار نمایش کلاسیک عوض نشده و شناخت نمایش مدرن هم بدون آشنایی با این اصول امکان‌پذیر نیست، لذا علاقمندان و دانشجویان نمایش همچنان باید کتاب‌هایی نظیر این را (۳۳ سال پس از چاپ نخست آن) مطالعه کنند."
از میان آثار تالیفی، پژوهشی و ترجمه‌هایش، می‌توان همچنین به کتاب "سیر ت‍ح‍ول م‍ض‍ام‍ی‍ن در ش‍ب‍ی‍ه‌خ‍وان‍ی: همراه با م‍ج‍ال‍س ق‍رب‍ان‍ی ک‍ردن اس‍م‍ع‍ی‍ل در راه خ‍دا، ش‍ه‍ادت ام‍ام ح‍س‍ی‍ن(ع)، ام‍ی‍ر ت‍ی‍م‍ور و وال‍ی ش‍ام، م‍ال‍ی‍ات گ‍رف‍ت‍ن ج‍ن‍اب م‍ع‍ی‍ن‌ال‍ب‍ک‍ا" اشاره کرد که از سوی انتشارات جهاد دانشگاهی (دف‍ت‍ر م‍رک‍زی)، در سال ۱۳۶۶ منتشر شد.
"گزیده‌ای از تاریخ نمایش در جهان" نوشته جمشید ملک‌پور نیز در سال 93 در نشر افراز برای نخستین بار به پیشخوان کتابفروشی‌ها رسید. این کتاب چکیده یافته‌ها، آرا و نظرات محققانی است که سالیان دراز در این راه تلاش کرده و آنها را به ثبت رسانده‌اند. کتاب "گزیده‌ای از تاریخ نمایش در جهان" به توصیف تحولات نمایش در جهان و خصوصاً نمایش معاصر از طریق تصویر پرداخته و حجم اندک مطالب را تعدد بسیار تصاویر جبران کرده است.
نیمی از حجم این کتاب اختصاص به رویدادهای نمایشی در قرن بیستم دارد تا درباره ادوار کلاسیک تاریخ نمایش مطالب بیشتری به فارسی در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد. حال آنکه علاوه بر آشنایی با برهه‌های کلاسیک، آشنایی با تحولات نمایش معاصر می‌تواند کاربردی زنده‌تر داشته باشد.
معیار برای گزینش مطالب این کتاب در درجه اول حکم گفته‌های پژوهشگران سرشناس این هنر و در درجه دوم برپایۀ خواست نویسنده اثر بوده است.
"کاشف رویا" همچنین عنوان کتابی است از جمشید ملک‌پور که در 384 صفحه و توسط انتشارات افراز در سال 1393 به چاپ رسیده است. این رمان برای آدم‌های بالای 40 سال نوشته شده ولی خواندنش به تمام جوان‌های نسل امروز توصیه می‌شود چون با خواندنش می‌توانند سال‌های پیش از انقلاب، حوادث انقلاب و پس از آن -از جمله روزهای جنگ را ببینند. اتفاقاتی که در این دوره‌ها در کشورمان رخ داده، در آینه این رمان برای مخاطب به تصویر کشیده شده است. عباس معروفی نویسنده "سمفونی مردگان" این کتاب را "رمانی بسیار زیبا" خوانده است و فرزام حقیقی نویسنده کتاب "غریبه‌ای در تئاتر ایران" درباره این کتاب گفته: "از نظر ارزش ادبی این فرم روایی را در ادبیات ایران ندیده‌ام. چیزی فراتر از نظم و قاعده..."
"روز اول مهرماه هرگز نیامد" عنوان کتاب دیگری است از جمشید ملک‌پور که در 440 صفحه و توسط انتشارات افراز در سال 1394 به چاپ رسیده است. رمانِ "روز اول ماه مهر هرگز نیامد" از همان روی جلد کتاب آغاز می‌شود. هرچه باشد، نمی‌توان از خاطر برد که روز اول ماه مهر برای نسل‌های متمادی در ایران با خاطره و حسرت درآمیخته است و شوقی مبهم را به یاد می‌آورد که نخستین روز رفتن به مدرسه در تک‌تک ما برانگیخته است و وقتی آن روز هرگز نمی‌آید، شوق و ابهام در یکدیگر ضرب می‌شوند و فضایی را به وجود می‌آورند که سراسر حس و هیجان و حرمان است.
"هفت دهلیز" نیز عنوان کتابی است از جمشید ملک‌پور که در 128 صفحه و توسط انتشارات افراز در سال 1397 به چاپ رسیده است. طنزی تلخ در مورد دنیای تئاتر در دوران سلطنت خاندان پهلوی در ایران را در برمی‌گیرد: داخل تابوت چوبی، سرکیسیان، کارگردان تئاتر و بنیانگذار "گروه هنر ملی" دراز کشیده بود. گروهی که بعدها توسط ربایندگان عشق او تبدیل به "اداره برنامه‌های تئاتر" شد. در سکوتی سنگین، تابوت با طناب به پائین فرستاده شد و تابوت اگرچه کج و معوج اما آرام و با وقار به پائین رفت.
کتاب ادبیات نمایشی در ایران
جلد اول : نخستین کوشش‌ها تا دوره قاجار
جلد دوم : دوران انقلاب مشروطه
جلد سوم : ملی‌گرایی در نمایش؛ دوران حکومت رضاشاه پهلوی
بیش از سه قرن است که از عمر نخستین آثار نمایشی که همان درام‌های مذهبی-تعزیه باشد می‌گذرد. ادبیات نمایشی که بر پایۀ اصول و قواعد نمایش فرنگستان پی‌ریزی شده نیز عمرش دارد کم کم به حدود دو قرن می‌رسد.
جلد اول مجموعۀ "ادبیات نمایشی در ایران" نخستین کوشش‌ها تا دوره قاجار را در برمی‌گیرد و به بررسی آثار آخوندزاده، میرزا آقا تبریزی و نهضت ترجمه و اقتباس نمایشنامه در ایران می‌پردازد و مباحثی چون نمایشنامهنویسی، نقد و نظریه‌های نمایشی را به عنوان گنجینه‌های ادبیات نمایشی در ایران مورد بررسی قرار می‌دهد.
جلد اول این مجموعه به اوضاع اجتماعی و سیاسی و ادبی در دوران قاجار می‌پردازد، سپس از اولین گزارش‌های نمایش در فرنگ در جامعه ایرانی صحبت می‌کند، سفرنامه‌ها و گزارش‌های پراکنده، پس به آخوندزاده، میرزاآقا تبریزی و بقیه پیشروان نمایشنامهنویسی در ایران می‌پردازد و در پایان به چند کمدی و متون نمایشی اعم از نوشته و ترجمه اشاره می‌کند و نمونه‌هایی از آنها را ارائه می‌دهد.
جای چنین تحقیقی پس از جزوه کوچکی که بهرام بیضایی چاپ کرد و کتابی که ابوالقاسم جنتی عطایی تالیف کرده بود، بسیار خالی بود. کسی باید مفصل‌تر و با جزئیات، تاریخ نمایش در ایران معاصر را بررسی کند و جمشید ملک‌پور تا اندازه زیادی از عهده این کار برآمده اگرچه هنوز بسیار گوشه‌ها در این بخش از ادبیات معاصر ایران نامکشوف مانده و حرفی در باره آنها زده نشده است.
جلد دوم مجموعۀ ادبیات نمایشی در ایران دوران انقلاب مشروطه را در بر می‌گیرد و به بررسی آثار نمایشنامه‌نویسان آذری و فارسی‌زبانی چون حاجی بگف، نریمانف، مؤیدالممالک فکری، کمال‌الوزاره محمودی و همین‌طور نخستین روزنامه تئاتر ایران و نهضت ترجمه و اقتباس نمایشنامه در ایران می‌پردازد و با چاپ متون نمایشی چون حکام قدیم ـ حکام جدید، اوستاد نوروز پینه‌دوز و ضحاک راه آشنایی و بررسی ادبیات نمایشی در ایران را برای علاقه‌مندان هموار می‌سازد.
جمشید ملک‌پور، نویسنده کتاب سه جلدی "ادبیات نمایشی در ایران" که جامع‌ترین کتاب در این زمینه محسوب می‌شود، می‌گوید که علی‌رغم کارکرد قوی تئاتر در جریان جنبش مشروطه، نمی‌توان آن را نقطه عزیمت تئاتر ایران دانست. او معتقد است که مشروطه‌طلبان از پتانسیل نمایش برای تنویر افکار عمومی بهره می‌گرفتند.
جلد سوم مجموعۀ ادبیات نمایشی در ایران دوران حکومت رضاشاه پهلوی (1320-1300 ه.ش) را در بر می‌گیرد. رضا کمال شهرزاد، حسن مقدم، میرزادۀ عشقی، صادق هدایت، سعید نفیسی و گریگور یقیکیان از جمله نمایشنامه‌نویسانی بودند که آثاری ناسیونالیستی با نگاهی حسرت‌زا و رمانتیک به گذشته باستانی در این دوران از خود بر جای گذاشتند. در این جلد با مباحثی چون اپرت، نقد و تاسیس نخستین مدارس نمایشی در ایران نیز آشنا می‌شویم. ادبیات نمایشی در ایران، انتخاب شده در لیست بهترین کتاب‌های تاریخ مشروطیت ایران...
نویسنده کتاب "ادبیات نمایشی در ایران" ابتدا به روند نگارش این کتاب پرداخت و گفت: حاصل حدود 18 سال پژوهش دو جلد کتاب "ادبیات نمایشی در ایران" بود که به مجرد انتشار با استقبال وسیع و بی‌سابقه‌ای مواجه شد و بیشتر اهالی جامعه ادبی، هنری (البته به غیر از اهالی تئاتر) با آن رابطه برقرار کردند.
گستره
با آنکه نمایش غربی از دورۀ قاجار راه به ایران می‌گشاید اما ملک‌پور بر این باور هست: "در شکل امروزی‌اش نقطهٔ عزیمت تئاتر با جنبش مشروطه بوده است و من آن را "نقطهٔ عزیمت" نمی‌دانم. اما در آشنایی ایرانیان، هنر نمایش بسیار مؤثر بود. تاسیس گروه‌های نمایشی در نهضت مشروطه و پس از آن، تحت تاثیر "انجمن‌گرایی" یا به عبارت دیگر تاسیس انجمن‌های فرهنگی و خیریه بود؛ کاری که در دوران مشروطه بسیار باب شده بود."
در عین حال چون سنجۀ پایه هنر درام یا نمایشنامهنویسی است، در این کتاب چنین درباره‌اش نوشته شده است: "نمایش یا درام به معنای نشان دادن، باز نمودن و مرادف اصطلاحات تماشا، تقلید و بازی است؛ در اصطلاح به هر اثری که برای اجرا در روی صحنه تئاتر توسط بازیگران نوشته شده باشد، نمایشنامه می‌گویند.
مهد نمایش یا درام، یونان باستان بوده است. "دراما" در یونانی به معنای کار یا عملی است که واقع می‌شود و در اصل هنری است که روی صحنه می‌آید. ادبیات نمایشی یا دراماتیک بر اساس تقسیم‌بندی ارسطو یکی از انواع مهم ادبیات بوده و به دو نوع کمدی و تراژدی تقسیم می‌شود: تراژدی، نمایشِ اعمال مهم و جدی است که در مجموع به ضدِ قهرمانِ اصلی تمام می‌شود و هسته داستانی (plot) به فاجعه (Catastrophe) منتهی می‌شود؛ این فاجعه معمولاً مرگ قهرمان تراژدی است؛ مرگی که اتفاقی نیست بلکه نتیجۀ منطقی و مستقیم حوادث و مسیر داستان است. یونانیان نخستین تراژدی‌نویسان بودند. چند اثر مهم تراژدی دنیا عبارتند از: رمئو و ژولیت، اُتللو، و مکبث از شکسپیر؛ تراژدی "آندروماک" اثر "راسین".
در ادبیات ایران، نمایش به مفهوم واقعی و رسمی کمتر قدمت دارد؛ اما، با توجه به ویژگی‌های تراژدی، نمایشِ سنتی "تعزیه" که قدیمی‌ترین نمایش بومی ایران است، می‌تواند در چارچوب تراژدی قرار بگیرد. بنابراین ضمن پرداختن به مفاهیم و تاریخ نمایشنامهنویسی معاصر در آن درباره تعزیه و روحوضی و دیگر نمایش‌های سنتی ایرانی نیز مباحثی برای قیاس و انطباق وجود دارد اما در کل همان وجوه مدرن شدن هنر تئاتر در ایران با گسترۀ نمایشنامهنویسی هدف گذاری شده است.
پیامد
به هر حال رنج و کوشش جمشید ملک‌پور به ضرورت و اقتضای زمانی در این برهه از تاریخ معاصر لازم و ضروری بود و در گسترۀ زمانی نیز این تلاش دچار پیامدهای بسیار شده است. در عین حال ملک‌پور برای ریشه‌یابی این ورود، رشد و گسترش از دامنۀ مطالعاتی متنوع و بسیاری برخوردار بوده و با موفقیت هم توانسته ما را در چند و چون این آغازگری و بنیان‌گذاری نمایشنامهنویسی برگرفته از غرب بگذارد که از همان آغاز نیز با دگرگونی‌هایی چون اقتباس و آدابتاسیون شکل و شمایل ملی و وطنی به خود گرفته است. ملک‌پور دربارۀ این ریشه‌یابی‌های گفته است: "من تمام این سفرنامه‌ها را به دقت خوانده‌ام. با توجه به شخصیت ناصرالدین شاه باید بگویم که او و دیگر شاهان قاجار از پتانسیل تئاتر برای ایجاد تحولات اجتماعی آگاه نبودند، بلکه آن را هم در ردیف سایر تفریحات و سرگرمی‌ها می‌دانستند. همین برخورد را مظفرالدین شاه با قضیه سینماتوگراف داشت. اما کسان دیگری مثل آخوندزاده، ملکم‌خان و طباطبایی نائینی بودند که از ظرفیت اجتماعی، سیاسی و اخلاقی تئاتر آگاه بودند و برای همین در بسط و اشاعه آن کوشش کردند.
اولا باید بگویم این من بودم که در مورد نمایش در دورهٔ مشروطه نوشتم. یکی دو کتاب دیگر هم که در این باره منتشر شده‌اند بیشتر کپی‌برداری از کتاب من هستند. بنابراین "تاریخ" را من نوشته‌ام. مهم‌ترین گروه تئاتر در این دوره "تئاتر ملی" بود که از انحلال شرکت فرهنگ ایجاد شد، توسط سید عبدالکریم محقق‌الدوله. این گروه را می‌توانیم اولین گروه نمایشی مستقل در تئاتر ایران به حساب بیاوریم. اما جالب است بدانیم بیشتر آثار معروف اجرا شده توسط این گروه، آثار تاریخی بودند، مثل "کوروش کبیر" و یا "جمشید". اما معروف‌ترین اجرای این گروه نمایش "بازرس" گوگول بود که توسط "نادر میرزا"، عضو جوان وزارت خارجه به فارسی ترجمه شده بود که با استقبال خوبی رو‌به‌رو می‌شود. البته اقتباس آثار مولیر جزو برنامه‌های همیشگی تئاتر ملی بود."
این پیامد و گستردگی هنوز هم باید شامل نمایشنامهنویسی برهه‌های پهلوی دوم و پس از انقلاب هم بشود که هنوز از آن خبری نبوده اما بارها خبر چنین تلاشی در رسانه‌های ایران منتشر شده و البته که ضرورش نیز احساس می‌شود و البته دیگرانی بوده‌اند که در این زمینه کارهایی را به چاپ رسانده‌اند و با این حال هنوز جای خالی‌شان حس می‌شود.
این نویسنده با اشاره به این‌که تا به حال سه جلد کتاب تاریخ ادبیات نمایشی ایران به چاپ رسیده، افزود: "جلد چهارم این کتاب آماده است اما قصد ندارم به زودی آن را چاپ کنم. این چهار جلد کتاب، تاریخ درام‌نویسی ایران از زمان قاجار تا سال 57 را بررسی می‌کند. من این دوره تاریخی را مورد بررسی قرار دادم و بررسی بعد از این تاریخ را به عهده هنرمندان جوان می‌گذارم.
منابع:
افشار، ایرج، دربارۀ ادبیات نمایشی در ایران، فصلنامه تئاتر، 1369.
پورمحسن، مجتبی، جمشید ملک‌پور در گفت‌و‌گو با تاریخ ایرانی: نمایش وسیله‌ای برای مشروطه‌طلبان جهت تنویر افکار بود؛ تاریخ ایرانی.
جمشید ملک پور، سایت سوره سینما.
غفاری، فرخ، دربارۀ ادبیات نمایشی در ایران،ویژه تئاتر سوره، 1371.
ملک پور، جمشید،کاشف رویا، یار کتاب، 14 مرداد 97.
ملک پور، جمشید، تطور اصول و مفاهیم در نمایش کلاسیک؛ تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی، شهریور 1365.
ملک پور، ادبیات نمایشی در ایران، جلد اول تا طوم، تهران، نشر توس، (ج اول و دوم) 1385 و (ج سوم) 1386.
ملک پور، جمشید، چرایی فقدان نمایشنامه نویسی "ملی" و "جهانی" در ایران را بررسی کرد، کیمیای هنر،
ویژه نامه مشروطیت، نگاه نو، 1385.