سرویس موسیقی هنرآنلاین: در گذشته‌ای نه چندان دور، انتشار یک آلبوم موسیقی به‌صرفه‌ترین و کارآمدترین نحوه عرضه تولیدات شنیداری برای خوانندگان و آهنگسازان کشورمان بود، اما اکنون بسیاری از اهالی موسیقی معتقدند که دیگر انتشار آلبوم، منسوخ شده و چیزی تحمل هزینه‌های سنگین مادی و معنوی برایشان به جای نمی‌گذارد. بنابراین روز به روز از تعداد آلبوم‌های منتشرشده کاسته می‌شود و به جای آن آثاری به صورت تک‌آهنگ در فواصل یک یا دو ماهه منتشر می‌شود، اتفاقی که چندان به مذاق ناشران و عرضه‌کنندگان موسیقی خوش نمی‌آید و حتی خود خوانندگان را هم در شرایط بد اقتصادی قرار می‌دهد.
در این گزارش با گذری بر آنچه در سال‌های اخیر در بازار فروش آلبوم‌های موسیقی در ایران رخ داده، به یک جمع‌بندی نهایی خواهیم رسید تا متوجه شویم که منسوخ شدن انتشار آلبوم‌های موسیقی تا چقدر می‌تواند ناامیدکننده باشد.
عرضه آثار موسیقی پیش از انقلاب اسلامی
پیش از انقلاب اسلامی، تقریباً چیزی به نام انتشار آلبوم موسیقی وجود نداشت. در واقع در آن زمان بیشتر آثاری که تولید می‌شدند، به صورت تک‌قطعه روی کاست ضبط شده و به فروش می‌رسیدند که اتفاقاً هر قطعه موسیقی می‌توانست درآمد ویژه‌ای برای یک هنرمند به همراه آورد. معمولاً اگر اکنون مخاطبان موسیقی با آلبوم‌هایی برخورد کنند که تاریخ تولید آثار آن‌ها به پیش از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد، به احتمال زیاد آن آلبوم‌های مجموعه جمع‌آوری شده تک قطعات موسیقی قبل از انقلاب هستند که بعد از انقلاب به صورت یک پکیج به مخاطبان عرضه شده‌اند. در کنار فروش کاست، روش دیگری که در آن زمان برای عرضه آثار موسیقی به کار گرفته می‌شد، فروش قطعات موسیقی به رادیو و تلویزیون ملی بود. در آن زمان معمولاً اکثر قطعات موسیقی برای اولین بار از رادیو یا شوهای تلویزیونی به سمع و نظر مخاطبان این حرفه می‌رسید که خوانندگان و آهنگسازها از این زمینه نیز به درآمد قابل‌توجهی می‌رسیدند.
عصر کاست و آلبوم‌هایی با فروش میلیونی
پس از انقلاب اسلامی، حدود 15 سال زمان لازم بود که دوباره موسیقی به جایگاه قابل قبولی در هنر کشور برسد. بنابراین در اواسط دهه 70، یک‌بار دیگر عرضه آثار موسیقی در کشور از سر گرفته شد، با این تفاوت که دیگر کمتری هنرمندی ترجیح می‌داد آثارش را به صورت تک قطعه منتشر کند، بلکه همه آن‌ها سعی داشتند قطعات خود را جمع‌آوری کرده و به صورت یک کاست پرشده به فروش برسانند. این شگرد طی نیمه دوم دهه 70 با موفقیت چشم‌گیری همراه شد و بر اساس آن، چندین آلبوم از خوانندگان تازه‌کار موسیقی پاپ و همین‌طور خوانندگان باسابقه موسیقی اصیل، رکورد فروشی بالغ بر یک میلیون نسخه کاست را شکستند. در اواخر این دهه آلبوم‌هایی نظیر "مسافر" و "دهاتی" از شادمهر عقیلی، آلبوم "غزلک" سعید شهروز و آلبوم "گل آفتاب‌گردون" گروه آریان هر کدام بیش از دو میلیون نسخه کاست به فروش رساندند. از ویژگی‌های قابل‌توجه عرضه آثار موسیقی در نوار کاست، سخت کپی شدن آن بود که همین مسئله مخاطبان موسیقی را وادار می‌کرد آلبوم‌ها را به صورت اریجینال خریداری کنند، اما به هر حال کاست و ضبط صوت رو به منسوخ‌شدن نهادند و در این بین، سی‌دی (لوح فشرده) جای نوار کاست را گرفت.
جایگزینی سی‌دی به جای کاست
اوج فروش سی‌دی‌های موسیقی نیز به همان نیمه اول دهه 80 برمی‌گردد، زمانی که آلبوم‌هایی نظیر "غریبه" با صدای فریدون آسرایی، "85" با صدای بنیامین بهادری و "کما" با صدای حمید عسکری هر کدام حدود یک میلیون و نیم نسخه سی‌دی به فروش رساندند. در نیمه دوم این دهه، تقریباً آمار رو به افول نهاد و از تعداد آلبوم‌های پرفروش و میزان فروش آن‌ها کاسته شد. در سال 86 آلبوم "سلام آخر" احسان خواجه‌امیری پرفروش شد و در سال 87، آلبوم "یه شاخه نیلوفر" محسن چاوشی به آخرین آلبوم موسیقی تبدیل شد که از مرز فروش یک میلیون نسخه سی‌دی می‌گذرد. در اواخر این دهه نیز آلبوم "حریص" با صدای محسن چاوشی با تیراژ ابتدایی 600 هزار نسخه و رسیدن به چاپ دوم، فروش خیلی خوبی داشت، اما پس از آن دیگر فروش سی‌دی‌های موسیقی تمامی خوانندگان کشور، سال به سال با افت همراه شد که این افت در دهه 90، تقریباً صدای تمامی تهیه‌کنندگان و عرضه‌کنندگان موسیقی را درآورد.
اینترنت، پراکندگی سلیقه‌ها و کاهش قدرت خرید
به طور کلی عوامل بی‌شماری می‌تواند روی میزان فروش آثار هنری تأثیرگذار باشد، اما تقریباً عیان است که چند عامل بیش از هر چیز دیگری بر این نقصان دامن زده است. بی‌شک اولین علت افت فروش سی‌دی‌های موسیقی، جان گرفتن و دسترسی سریع به اینترنت است که باعث می‌شود مخاطبان به سادگی هر چه تمام‌تر آثار موسیقی را دانلود کرده و پس از مدتی تقریبا فراموش کنند که محصول هنری هم یک نوع کالاست که باید برای خرید آن بهایی پرداخته شود. طی سال‌های گذشته تقریباً تمامی آلبوم‌های موسیقی به محض انتشار در مراکز محصولات فرهنگی، توسط عده‌ای Rip شده و با آپلود در فضای مجازی، در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد. بنابراین می‌توان گفت که امروز دنیای اینترنت قاتل هنر موسیقی است و حتی تبلیغاتی که هنرمندان در فضای مجازی انجام می‌دهند نیز نمی‌تواند در برابر زیانی که اینترنت به فروش نسخه‌های فیزیکی آلبوم‌های موسیقی وارد کرده، مقاومت کند.
همچنین افزایش یک‌باره تعداد خوانندگان از اواسط دهه 80 باعث شد که در میان خریداران بسته‌های موسیقی، پراکندگی سلیقه به وجود بیاید و از فروش آلبوم‌های خوانندگانی که در گذشته به خوبی به فروش می‌رسیدند، کاسته شود. علاوه بر آن، امروزه قدرت خرید مردم نیز کاهش یافته و مردم کمتر پیش می‌آید که به صورت هفتگی یا ماهانه، مبلغی را برای خرید محصولات فرهنگی کنار بگذارند. رامین صدیقی مدیر نشر موسیقی هرمس از جمله کسانی است که این عامل را در روند نزولی فروش آلبوم‌های موسیقی در اولویت قرار می‌دهد. او می‌گوید که قدرت خرید مردم برای آلبوم موسیقی کم‌کم به صفر می‌رسد و همین مسئله باعث می‌شود که قدرت خرید شرکت‌ها هم پایین آمده و ورشکست شوند. صدیقی می‌گوید این روزها بحث بر سر توانایی و قدرت خرید مردم است و نه چیز دیگر؛ وقتی پای هزینه‌ها در میان باشد دیگر مقوله کیفیت و مرغوبیت بی‌اهمیت می‌شود.
شرایط و اوضاع فعلی بازار موسیقی
شرایط و اوضاع فعلی بازار موسیقی وخیم است. حالا کمتر کسی پیدا می‌شود که از این شرایط اسفناک بازار فروش آلبوم‌های موسیقی گلایه‌مند نباشد. اکنون کافی است که سری به فروشگاه‌های عرضه محصولات فرهنگی بزنیم تا ببینیم آلبوم‌های موسیقی چگونه در آن فروشگاه‌ها بکر و دست‌نخورده باقی مانده‌اند و برای اطمینان می‌شود نظر فروشندگان را هم در این مورد پرسید یا فراتر رفت و اوضاع تهیه و عرضه‌کنندگان این آثار را جویا شد. حمید اسفندیاری مدیر نشر آوای باربد که از قدیمی‌ترین شرکت‌های پخش موسیقی است و تاکنون آلبوم‌های پر فروشی را به بازار ارائه داده، شرایط را حتی زیان‌بار می‌داند. او در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس می‌گوید که در حال حاضر تولید یک آلبوم موسیقی بین 10 تا 11 میلیون تومان هزینه دارد که این هزینه قابل جبران نیست و با انتشار هر آلبوم، شرکت آوای باربد 7 تا 8 میلیون تومان ضرر می‌کند! اسفندیاری حتی برای توصیف احوالات فعلی شرکت آوای باربد می‌گوید وضعیت به صورتی شده که اگر کسی از اهالی موسیقی که قبلاً با شرکت آوای باربد قرارداد بسته، اکنون قراردادش را فسخ کند، صاحبان این شرکت خوشحال خواهند شد.
علاوه بر ناشران، خود صاحبان آثار موسیقی از شرایط و اوضاع غم‌بار امروز آلبوم‌های موسیقی گریانند. علی لهراسبی خواننده مشهور پاپ که سابقه انتشار آلبومی با فروش بالغ بر 650 هزار نسخه سی‌دی را در کارنامه خود دارد، حالا معتقد است که فقط با چند سال فاصله از آلبوم 14، میزان فروش آلبوم جدید او یک ششم شده است. لهراسبی در گفت‌وگو با روزنامه هنرمند علت انتشار آلبوم توسط خوانندگان را در شرایط فعلی، فقط لزوم ثبت هویت و سندیت آثار موسیقی می‌داند و معتقد است که انتشار تک‌آهنگ، بیش از انتشار یک آلبوم سروصدا می‌کند. صحبت‌های لهراسبی به عنوان یک خواننده باسابقه که تاکنون چند آلبوم موسیقی منتشر کرده، نشان می‌دهد که عدم استقبال از آلبوم‌های موسیقی، به صورت چندجانبه به هنر ضربه می‌زند. از آنجایی که ضربات سهمگین این اوضاع نا‌به سامان فقط به پیکره اقتصاد موسیقی برخورد نمی‌کند و دامان تولیدات هنری را هم می‌گیرد، باید برای رفع آن چاره‌ای اندیشید. اکنون کار به جایی رسیده که فقط شرکت آوای باربد حدود 100 آلبوم موسیقیایی منتشر نشده در اختیار دارد و نگران‌کننده‌تر آن‌که تعداد پرشماری از آن‌ها مربوط به آثار اساتید و هنرمندان برجسته‌ای نظیر شهناز، علیزاده، معتمدی، کامکارها، بهاری و… می‌شود.
درآمد خوانندگان از چه منبعی تأمین می‌شود؟
طبق گفته‌های ناشران و صاحبان آثار موسیقی، در شرایط فعلی انتشار یک آلبوم معمولاً یا سود اندکی دارد و یا متحمل ضرر می‌شود، در این صورت این پرسش مطرح می‌شود که منبع درآمد خوانندگان موسیقی در کجاست؟ به هر حال موسیقی یک شغل محسوب می‌شود و تقریباً اکثر خواننده‌های این حوزه هیچ شغل دیگری به جز فعالیت در این حوزه ندارند، پس باید از لحاظ مالی اوضاع مناسبی داشته باشند تا با فراغ بال به تولید اثر هنری بپردازند. در میان موزیسین‌های کشور، تعدادی از خوانندگان و اعضای ارکستر آن‌ها وجود دارند که با کنسرت‌های متعدد، هزینه مادی و معنوی آلبومشان را جبران می‌کنند و به سود خوبی می‌رسند که با آن می‌توانند به فعالیت هنری‌شان ادامه دهند. برخی دیگر هم تیتراژخوانی یا حضور در جشن‌ها، مراسم‌ها و برنامه‌های تصویری و رادیویی را برای کسب درآمد انتخاب می‌کنند و عده‌ای اندک نیز تک آهنگ‌هایشان را به برخی از رسانه‌های دانلود موسیقی می‌فروشند و کسب درآمد می‌کنند.
اما همه خوانندگان چنین شرایطی را برای کسب درآمد ندارند. خیلی از خوانندگان در طول یک سال فقط دو یا سه اجرای زنده می‌توانند برگزار کنند و اگر تعداد این اجراها را زیاد کنند، بلیت‌هایشان به فروش نخواهد رسید. خیلی‌های دیگر به مراسم سازمان‌های مختلف هم دعوت نمی‌شوند و از آن طریق نیز نمی‌توانند ارتزاق کنند. بنابراین شرایط و اوضاع برای چنین خوانندگانی که در اکثریت هستند، پیچیده و دشوار می‌شود، چرا که آن‌ها در گذشته فقط به فروش آلبوم‌هایشان دل‌خوش بوده‌اند و حالا آلبوم‌های موسیقی با افت چشم‌گیر فروش مواجه شده‌اند. شاید این اتفاق یکی از عواملی است که باعث شده اکثریت خوانندگان نسل اول موسیقی پاپ بعد از انقلاب، امروز گوشه‌گیر شده و کمتر در سطح اول موسیقی حضور بیابند. آن‌ها نه آلبوم‌هایشان فاکتورهای لازم برای فروش را دارد و نه می‌توانند به سادگی از طریق برگزاری کنسرت‌های موسیقی درآمد چند صد میلیونی کسب کنند.
فروش دیجیتال، مکمل و جایگزین سی‌دی
طی سال‌های اخیر برای جبران خسارات ناشی از انتشار نسخه فیزیکی آلبوم‌های موسیقی که هزینه‌هایی نظیر چاپ، بسته‌بندی، ارسال به مراکز شهرستان‌ها و... را در برمی‌گیرد، مرجع مجاز دانلود قانونی آلبوم‌های موسیقی در سطح اینترنت آغاز به کار کرد. هدف از فعالیت این مرجع قانونی که بیپ‌تونز نام دارد، فروش آلبوم‌های موسیقی به صورت دیجیتال برای افرادی بود که امکان یا علاقه به خرید آثار موسیقی به صورت فیزیکی را نداشتند، اما در ادامه شرایط به گونه‌ای پیش رفت که اکثر مخاطبان موسیقی ترجیح دادند از همین مرجع آلبوم‌ها را به صورت قانونی و با قیمتی نازل‌تر از سی‌دی آن‌ها دانلود کنند. در واقع بیپ‌تونز برگشت مالی قابل قبولی برای صاحبان آثار دارد، اما شرایط حاکی از آن است که خود آن به عاملی برای کاهش فروش نسخه‌های فیزیکی آلبوم‌های موسیقی تبدیل شده است.
لزوم جلوگیری از منسوخ شدن آلبوم‌های موسیقی
آلبوم‌های موسیقی، امضاء، سند و هویت فعالیت هنری موزیسین‌ها هستند که در وزارت فرهنگ و ارشاد به صورت رسمی ثبت شده و تا تاریخی نا پیدا در آینده، بایگانی خواهند شد. بی‌شک هیچ هنرمندی نمی‌خواهد آثارش بدون سند باشند و به زودی به دست فراموشی سپرده شوند. مطمئناً دنیای اینترنت با تمام گنجایشی که دارد، تا ابد نمی‌تواند به عنوان مرکز بایگانی آثار هنری عمل کند و هر مرجعی پس از مدتی فعالیت، به کار خود خاتمه می‌دهد اما ثبت شدن یک آلبوم موسیقی در وزارت ارشاد و دریافت کد کتاب‌خانه ملی برای آن، علاوه بر القای شخصیت به آلبوم موسیقی و صاحب اثرش، از آن تا آینده‌ای بی‌پایان مراقبت خواهد کرد. همچنین آلبوم‌های موسیقی به خصوص نسخه فیزیکی آن‌ها، جنبه معنوی فراوانی برای مخاطبان موسیقی دارند. امروزه در سراسر دنیا مخاطبان موسیقی، آلبوم‌های خوانندگان محبوبشان را به صورت اریجینال تهیه کرده و از بسته‌بندی آن مراقبت می‌کنند چون می‌خواهند آن را به عنوان یک هدیه از طرف هنرمند محبوبشان به یادگار نگه دارند. بنابراین امید آن وجود دارد که با برنامه‌ریزی‌های مختلف سعی شود همچنان آلبوم‌های موسیقی به صورت فیزیکی و بسته‌بندی‌شده به بازار ارائه شوند تا مخاطبان از لذت خریداری کردن آن‌ها محروم نشوند. مینا آتشی