به گزارش هنرآنلاین، سیزدهمین برنامه برخط «آهنگ» با نگاهی به موسیقی مذهبی ایران به بهانه انتشار آلبوم «نواحی اشک» و با حضور شهرام صارمی نوازنده و پژوهشگر موسیقی و متین رضوانی‌پور خواننده و پژوهشگر این حوزه و با اجرا و کارشناسی سما بابایی در صفحه اینستاگرام خانه هنرمندان ایران برگزار شد.
متین رضوانی‌پور در ابتدای این لایو با اشاره به انتشار آلبوم «نواحی اشک» در آینده‌ای نزدیک بیان کرد: من تمایل بیشتری داشتم که این آلبوم قبل از ماه محرم منتشر شود. اما با توجه به کثرت آثار مناسبتی در این دوره تصمیم بر آن شد که ابتدا تک قطعات آلبوم درباره وقایع مختلف عاشورا در روزهای مختلف محرم منتشر تا بعد از عاشورا کل آلبوم عرضه شود.
وی درباره موسیقی آیینی و مذهبی ایران بیان کرد: هر منطقه از ایران ممکن است مداحی ها، مرثیه خوانی، مناجات خوانی و آیین‌های خاص خود را داشته باشد اما همه آن‌ها اصیل هستند و از بهترین موسیقی‌های سنتی منطقه استفاده می‌کنند. نغمات آن‌ها نیز بر اساس ردیف دستگاهی است.
موسیقی‌های سنتی مذهبی بر اساس ردیف دستگاهی ساخته شده‌اند
سما بابایی در ادامه با استناد به پژوهش‌های رضوانی پور پرسید که چقدر آیین‌های عزاداری مناطق مختلف از موسیقی عام وام گرفته است، و رضوانی پور توضیح داد: در قدیم دو نوع موسیقی ردیف دستگاهی و موسیقی نواحی در مناطق وجود داشته است. مازندران، بوشهر، لرستان، کردستان، خراسان و... هریک موسیقی‌های محلی و مقامی داشته اند اما در ارتباط با عزاداری‌ها، نغمات ۴۰ سال به قبل همگی بر اساس ردیف دستگاهی ساخته شده بودند و براساس موسیقی بومی نیستند. بدین ترتیب نوحه خوانان گاهی ماهور، ابوعطا، چهارگاه و... می‌خواندند اما از انقلاب به بعد شاهد رواج موسیقی‌های بومی در عزاداری‌ها نیز بوده‌ایم که جدیدتر هستند. نکته اینجاست که شاید در سراسر ایران ماهور می‌خواندند اما با ویژگی‌هایی این را از آن منطقه خود می‌کردند.
این خواننده توضیح داد: برای مثال بخشی از نوحه‌ها به صورت آوازی و بعد از آن بومی خوانده می شد و عزاداری شور می‌گرفت. خلاقیت نوحه خوانان و مردم شهر در آیین‌های عزاداری به این ویژگی منجر شده است. همچنین آیین‌های عزاداری در نواحی عمدتا به صورت بداهه شکل می‌گیرند و به مرور تبدیل به یک آیین مختص منطقه می‌شوند.
وی در پاسخ به این سوال که آیا در گذشته ساز خاصی نیز نوحه خوانان را در اجرای آیین‌های مذهبی همراهی می‌کرده است، بیان کرد: نه فقط سینه زنان همراه بوده اند اما در تعزیه‌ها استفاده از ساز مرسوم بوده است. ما دوره ۵ سالهای را بر تعزیه خوانی ایران تمرکز و پژوهش کردیم و من حدود ۱۰۰۰ مجلس تعزیه را به لحاظ موسیقی ارزیابی کردم و نوارهایی از تعزیه‌های ۵۰ سال قبل باقی مانده است که برای مثال در جنوب ایران مثلا در عزاداری‌های بندرعباس و خوزستان از ساز دهل و سرنا استفاده شده‌بود و در تعویض صحنه‌ها این سازها کاربرد بیشتری داشت .
بابایی نیز در ادامه بیان کرد در ۴۰ سال گذشته به قبل، عزاداری‌ها به شیوه ای اصیل‌تر برگزار می‌شده است اما با وجود این که انقلاب اسلامی باید نسبت به شیوه عزاداری حسینی دقیق تر باشد اما عزاداری‌ها امروزه دچار انحراف شده است و درباره دلیل این تغییر از صارمی پرسید.
مجالس عزا گویا به یک سرگرمی برای مردم تبدیل شده‌اند
این پژوهشگر نیز در پاسخ گفت: دلایل زیادی برای این تغییر شیوه عزاداری وجود دارد اما بی‌سوادی یکی از این دلایل است. آیت الله خامنه‌ای در جلسه ای به مداحان توصیه کردند که از الحان بکرتر و سخنرانی بیشتر در عزاداری‌ها استفاده کنند اما بعد از سخنرانی آن‌هایی که مجلس گردان بودند، نمی‌دانستند دقیقا الحان سنتی چیست و چه ویژگی‌هایی دارد. این ناشی از یک بی‌سوادی است و متاسفانه از کارشناسان نیز مشورت گرفته نمی‌شود تا نغمات سنتی آموزش داده شود و مداحان نیز آن را به کار ببندند. من علاقه زیادی برای جمع‌آوری تمامی نوحه‌ها داشتم و با حمایت انتشارات خیمه نیز آن‌ها را جمع‌آوری کردیم اما از سال ۹۴ به بعد و افزایش تحریم‌ها باعث شد جلد یازدهم به بعد این مجموعه که تا ۳۳ هم می‌رسید، در آرشیو باقی بماند و دیگر انتشارش ادامه نیافت.
وی افزود: من بالغ بر ۳۰ هزار نغمه سنتی را از سال ۸۳ به بعد ضبط کرده ام. به نقاط مختلف و روستاها می‌رفتم و نغمات و لالایی ها را ضبط می‌کردم. آرزویم این بود که به ضبط آن‌ها ادامه دهم و در قالب دانشنامه منتشر شوند. اما حمایتی صورت نگرفت و من برای گذران زندگی‌ام ناچار شدم مغازه لبنیاتی راه‌اندازی کنم.
رضوانی پور تصریح کرد: جامعه با سرعت زیادی حرکت می‌کند و موسیقی نیز از این سرعت تاثیر گرفته است. در گذشته شاگرد مداح شاید برای ماه‌ها به اصطلاح موتور به پا بوده است و بعد از آن هم کارش را در مداحی با خواندن تنها چند بیت آغاز می‌کرد و به تدریج به مداح و نوحه‌خوان تبدیل می‌شد اما اکنون مداحان یک سبک مداحی را به سرعت دانلود می‌کنند و از روی کاغذ در مجالس عزاداری می‌خوانند. یکی از تفاوت‌های مداحان در گذشته و امروز در همین حفظیاتشان است و درباره موضوع، مداحان در گذشته مطالعه بیشتری می‌کردند. متاسفانه مجالس عزاداری محرم برای عده ای به یک سرگرمی تبدیل شده است. در هنگام نماز و سخنرانی روحانی در مسجد در ایام عزا تعداد کمی داخل مسجد حضور دارند اما اکثر جمعیت در حیاط هستند انگار مردم دیگر به دنبال فهم عمیق و درک ماجرا نیستند و بیشتر به سمت هیجان عزاداری گرایش پیدا کرده اند.
موسیقی مذهبی از سایر انواع موسیقی جدا نیست
شهرام صارمی در ادامه این لایو روی خط آمد و درباره علت تغییر و سطحی شدن عزاداری های حسینی در سالهای اخیر بیان کرد: موسیقی مذهبی از سایر انواع موسیقی جدا نیست. بلکه در هر فرهنگی از جنس موسیقی اصیل همان فرهنگ پیروی می‌کند. برای مثال موسیقی مذهبی کلیسا پایه‌گذار موسیقی کلاسیک بوده است و هر قطعه اجرا شده در کلیسا در حال حاضر نیز از موسیقی رسمی پیروی می‌کند. در ایران نیز موسیقی مذهبی که در مناجات‌خوانی‌ها، عزاداری‌ها یا مولودی و جشن‌ها و هر مناسبت مذهبی اجرا می‌شده است کاملا وامدار به موسیقی دستگاهی ایران بوده است.
وی ادامه داد: بهترین اجراکنندگان موسیقی مذهبی همگی از استادان طراز اول موسیقی ایران بوده‌اند. در نواحی ایران نیز موسیقی مذهبی با موسیقی منطقه ارتباط زیادی دارد. همچنین باید به ارتباط موسیقی دستگاهی و نواحی نیز توجه کنیم. موسیقی دستگاهی موجود در شهرهای بزرگ که به نوعی برابر با تعریف موسیقی شهری است بر اساس یک تدوین خلاقانه و هوشمند با ذائقه زیبایی شناسی و ملودی های مناطق توسط استادان بزرگ به ردیف موسیقی تبدیل شده است. در واقع ردیف از مناطق گرفته شده است و خود موسیقی نواحی نیز از این ردیف‌ها بهره می‌گیرد.
موسیقی غیرفنی و پاپ به موسیقی مذهبی راه یافته است
صارمی بیان کرد: آسیب‌شناسی موسیقی مذهبی به آسیب شناسی موسیقی دستگاهی و نواحی بر می‌گردد. هر قدر به این دو موسیقی بی‌توجهی شده است، موسیقی مذهبی نیز متاثر از آن بوده است. زیرا این دو کاملا وابسته به یکدیگر هستند. در ساخت فرهنگ شنیداری جامعه موسیقی‌هایی رایج شده است که به ساخت نوحه‌ها هم ملودی و ریتم‌هایی متناسب با خود را معرفی کرده‌اند. متاسفانه موسیقی پاپ سبک و غیرفنی در مداحی‌ها رایج شده و نوحه‌های امروزی در بخش ترانه و متون نیز به سمت متون سطحی موسیقی پاپ رفته است.
این هنرمند خاطر نشان کرد: نمی‌خواهم از واژه «مبتذل» استفاده کنم زیرا به سلیقه مخاطبان موسیقی احترام می‌گذارم. اما مگر غیر از این است که همه آثار سطحی موسیقی که در حال حاضر منتشر شده است، توسط مسئولان مجوز گرفته‌اند؟! تیتراژ سریال‌های قدیمی را با سریال‌های امروز مقایسه کنید. زمانی بزرگان آهنگسازی برای سریال‌ها موسیقی می‌ساختند اما حالا این بخش به چه سمتی حرکت کرده است؟! متاسفانه وضعیت جوری است که اگر یک نوحه‌خوان موسیقی اصیلی را بر اساس فنون دستگاهی بسازد و بخواند، شاید اساسا مورد توجه قرار نگیرد و روند «دیسکویی» به موسیقی مذهبی هم راه یافته و به نظرم برای آسیب‌شناسی این موضوع دیر شده است. خوانندگان موسیقی مذهبی باید توانا و تحصیلکرده با دانش ادبی و موسیقی باشند اما عملا اینطور نیست.
بابایی در ادامه پرسید چرا مجلس‌گردانان عزاداری‌های امروز، راه مداحان برجسته دهه ۶۰ و ۷۰ را در دهه‌های اخیر ادامه نداده‌اند؟ صارمی در توضیح دلایل این خلا بیان کرد: متاسفانه بسیاری از مداحان خوب به خدمت گرفته نمی‌شوند. زیرا جریان حمایت از ارزش‌های فرهنگی در کشور اهمیتی ندارد و بالاتر از آن موضوع فرهنگ در ایران گویی دیگر اهمیت ندارد و فعالیت‌های ارزنده فرهنگی راه به جایی نمی‌برند.