سرویس موسیقی هنرآنلاین: تاریخچه مناجات در ایران مربوط به سالیان پیش از ظهور زرتشت و اسلام مربوط است. به گفت‌وگو نشستن با معبود و راز دل با او گفتن، از راه‌های نزدیک شدن انسان به خداوند بود؛ چون فرهنگی ریشه‌دار و به شکلی ژرف در بین ایرانیان رواج داشت.
در اشعار شعرای قدیم مانند ابوسعید ابوالخیر، باباطاهر و... و حتی شعرای جدید آثار بسیاری در قالب مناجات که "الهی‌نامه" نام داشت، مشهود است که به راز و نیاز با پروردگار می‌پرداختند.
بر اساس شاهنامه و گفته فردوسی، رسم مناجات سحرگاهی از دیرباز در ایران مرسوم بوده است اما مناجات‌خوانی به شکل یک هنر، ساختار و پیشینه‌ای طولانی، جدی و قابل تأمل دارد که در طول تاریخ با تحولات و تغییرات فراوانی روبه‌رو بوده است.
بعد از آمدن اسلام به ایران، ادب مناجات‌سرایی گسترش پیدا کرد و مناجات‌خوانی در بین اقوام ترک، ترکمن، کرد، لر، بلوچ، گیلک، قشقایی، سیستانی و دیگر اقوام دارای جایگاه ویژه و باارزشی شد. ردپای مناجات در آثار عرفانی قرن پنجم هجری مانند "مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری" قابل مشاهده است. در قرن پنجم وقتی سبک عراقی پدید می‌آید، شکفتن مناجات سرایی‌ها آغاز می‌شود و فضای تازه‌ای برای سرایش شعر پارسی هم آغاز شد که همین اشعار به مناجات‌سرایی بومی و محلی نیز راه یافت.
آنچه اهمیت دارد این است که تغییرات ویژه‌ای مبتنی بر باورهای نژادی، مسائل فلسفی، نمونه‌های زاهدانه و صوفیانه و پند و اندرز از فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌ها توسط هنرمندان بر ماهیت و متن مناجات تأثیر گذاشته و آن‌ها را پربارتر کرده است. بستر مناجات‌سرایی اما در فرهنگ‌های بومی ایران بیشتر دوبیتی و رباعی بوده است و از مثنوی بیشتر و از غزل کمتر استفاده می‌کنند. یکی از وجوه تمایز مناجات‌سرایی ادب ایرانی با جاهای دیگر و حتی کشورهای هم‌جوار، زیبایی بیان در قالب موسیقایی آن است.
با این مقدمه، در گزارش پیش رو به آلبومی با موضوع مناجات‌خوانی می‌پردازیم که اوایل امسال به مناسبت ماه مبارک رمضان روانه بازار موسیقی شد: "شهر مناجات" شامل مناجات‌خوانی 10 خواننده موسیقی سنتی از سه نسل مختلف.
در این آلبوم که تولید مرکز موسیقی حوزه هنری و دفتر موسیقی و سرود صداوسیما است، چهره‌هایی چون محمدتقی سعیدی، حسام‌الدین سراج، جمال‌الدین منبری، فاضل جمشیدی، حسین علیشاپور، رسول رهو، بامداد فلاحتی، حمید خزائی، سید محسن حسینی و هادی فیض‌آبادی، آوازهای دلنشینی در فضای نیایش ارائه داده‌اند. این مناجات‌خوانی‌ها با شعر شاعرانی چون بیدل دهلوی، مولانا، حافظ، عطار، نظامی در دستگاه‌ها و آوازهایی ازجمله شور، اصفهان، همایون، ماهور، دشتی، شوشتری و افشاری اجرا شده است.
فاضل جمشیدی، حسین علیشاپور و محمدتقی سعیدی سه خواننده آلبوم "شهر مناجات" در گفت‌وگو با هنرآنلاین از این آلبوم، روند تولید و بازخوردهای آن گفتند که در ادامه می‌خوانید.
در این گزارش با برخی از خوانندگان این اثر گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه خواهید خواند:
امیدوار بودم به مرز آواز نزدیک نشویم
فاضل جمشیدی خواننده موسیقی ایرانی در مورد نحوه همکاری در آلبوم "شهر مناجات" گفت: آقای سید محسن حسینی از شاگردان آقای علی‌اصغر شاه‌زیدی با بنده در مورد این آلبوم صحبت کردند. به ایشان پیشنهاد دادم که از 10 نفر از جوانان استفاده کنند و فرم مناجات را نه به معنی مذهبی و سنتی آن، بلکه به معنی راز و نیاز یک انسان با معبود خودش طرح کنند و شکل آوازی نیز به آن ندهند و بیشتر به شکل حال و احوال شعر باشد. به هر حال به ایشان اعلام کردم که در این آلبوم به کمک خواهم کرد و ایشان نیز به بنده اعلام کردند که خودتان نیز در این آلبوم اجرا کنید. پس از این که متوجه شدم آقایان شاه زیدی، سراج و تعدادی از هنرمندان جوان و مسن‌تر حضور دارند، پذیرفتم آلبوم "شهر مناجات" حضور داشته باشم.
وی ادامه داد: آلبوم باید فرم مناجات می‌داشت و مناجات نیز ما را بیشتر یاد سید جواد ذبیحی و کار استاد شجریان می‌اندازد و فرم‌هایی است که نه به آن صورت آواز است و نه مداحی است بلکه یک نوع مناجات است مناجاتی که ممکن است بر اشعار خواجه عبدالله انصاری باشد. به هر حال این نکته باید لحاظ می‌شد، اما این موضوع دست من نبود و من سعی کردم تنها سهم خودم را ادا کنم و امیدوار بودم تمام خوانندگان نیز بر این مبنا حرکت کنند یعنی به مرز آواز نزدیک نشویم.
این خواننده همچنین در مورد ویژگی‌های "شهر مناجات" تصریح کرد: به هر حال جامعه ما یک جامعه دینی است و مردم از هر قومی که باشند، بالاخره در جاهایی نیاز به این نوع آوازها و نواها دارند، به‌ویژه طبقات متوسطی که دین را به‌عنوان یک اصل پذیرفته‌اند و به آن معنی قشر مذهبی تلقی نشوند. بنابراین آن‌ها رابطه معنوی‌شان را با کلام عارفانه و بعضی‌اوقات هم شاید با غم و اندوه مرتبط با مذهب پر می‌کنند. بنابراین بهتر است که خوانندگان از قابلیت‌هایشان استفاده کنند و با پشتوانه ردیف و حس و حال درست متناسب با اشعار، یک چیز میانه‌ای بخوانند که اسمش را بتوانیم مناجات بگذاریم.
جمشیدی در پایان در مورد جدیدترین فعالیت‌های خود خاطرنشان کرد: کار اصلی بنده در این روزها، نوشتن دست‌نویس‌های پنج سال با خانه موسیقی از سال‌های 80 تا 85 است. بیشتر در منزل حضور دارم و به‌صورت آنلاین با شاگردانم ارتباط برقرار می‌کنم و تدریس آنلاین انجام می‌دهم. همچنین امیدوارم با یک برنامه هفتگی به نام "جمعه‌های فرهنگ و هنر" در آسیا نیوز بتوانیم گزارش‌هایی هفتگی از وضعیت هنرمندانمان در کشور و اوضاع و احوالشان در حوزه‌های مختلف به‌خصوص موسیقی با مجری‌گری و نویسندگی خودم بدهم.
تنوع و تعدد در خوانندگان از ویژگی‌های آلبوم است
حسین علیشاپور خواننده موسیقی ایرانی در مورد نحوه همکاری خود در "شهر مناجات" گفت: این آلبوم مجموعه‌ای است از آوازهایی که با اشعار عارفانه خوانده شده و سه نسل از آوازخوانان و اشخاصی که نسبت به بنده پیشکسوت‌تر هستند و کسانی که نسبت به ما جوان‌تر هستند و جوانان ما در این آلبوم خوانندگی کرده‌اند. اشعاری در این آلبوم با مضامین عرفانی و صحبت با معبود انتخاب و اجرا کردیم. بنده به‌شخصه سعی کردم که اگر کاری به این شکل انجام می‌دهم که تعدادشان هم زیاد نیست، به‌گونه‌ای پیش بروم که این کارها در حقیقت به این سمت و سو پیش نرود که مانند خیلی از داستان‌ها و کارهایی که با این مضامین ایجاد می‌شود، به چنین ماجراهایی منجر شود. با خودم گفتم شاید اگر کسی این آواز را می‌شنود، بتواند لحظاتی با خودش یک خلوتی کند و از نظر روحی آرامش بگیرد. به هر حال گفت‌وگویی با خدای خودش انجام دهد، با این هدف که دنیای بهتری را درست کند وگرنه بنده شخصه با کار فرمایشی کردن به این مضمون که از این کار امتیازی بخواهم بگیرم، مخالف هستم و متأسفانه این موضوع نیز یک موضوع شایع است.
وی ادامه داد: افرادی که در این آلبوم اجرا کردند، همه از دوستانی هستند که سابقه‌ای در آواز دارند و پیشکسوتان ما نیز در این آلبوم حضور داشتند. این تنوع و تعدد در خوانندگان به نظرم یک ویژگی این آلبوم است که از آن استقبال خوبی نیز به عمل آمد. این فرم از موسیقی اگر به این مفهوم رایج شود که افراد از طریق گوش دادن افراد بهتری شوند، خوب است، اما اگر مانند بسیاری جاهای دیگر امتیازگیری از بابت انجام دادن این کارها پیش بیاید، موضوع خوبی نیست.
علیشاپور در پایان در مورد جدیدترین فعالیت‌های خود تصریح کرد: بنده این روزها ضبط دو آلبوم را تمام کردم که یکی از این آلبوم‌ها، به آهنگسازی جناب آقای سورج دهقان فردوس است. این آلبوم ساختار مدرن دارد و اشعار آن بر اساس سروده‌هایی از سایه، حافظ و جناب آقای دهقان فردوس است. آلبومی دیگر نیز به آهنگسازی سرکار خانم نوشین پاسدار داریم که ضبط آن به اتمام رسیده است. درمجموع در ایام کرونا که کنسرتی برگزار نمی‌شد، توانستم چند آلبوم و تک‌آهنگ ضبط کنم که در اختیار علاقه‌مندان و دوستان قرار گیرد.
این شکل از موسیقی برای مخاطبین پخته بیشتر قابل درک است
محمدتقی سعیدی خواننده و نوازنده موسیقی ایرانی و یکی دیگر از خوانندگان آلبوم "شهر مناجات" در مورد نحوه همکاری خود گفت: آلبوم "شهر مناجات" را دوست عزیزم جناب آقای اسماعیلی اراضی و جناب آقای بخشش و عرفان‌پور به بنده پیشنهاد دادند و با کمال میل پذیرفتم که در آن حضور داشته باشم. در آلبوم یک قطعه نیایش اجرا کردم.
وی ادامه داد: موسیقی ما هر بعد آن طرفداران و مخاطبان خاص خودش را دارد. فکر می‌کنم این شکل از موسیقی که اجرا کردیم، برای مخاطبین پخته بیشتر قابل درک است. البته ممکن است شنونده لذت بیشتری از ساز و آواز ببرد.
این خواننده در مورد ویژگی‌های این اثر موسیقایی گفت: مناجات در فرهنگ ما انواع خاصی داشته و بزرگان موسیقی ما نیز مانند آمیرزا اکبر فراهانی، در شب‌های ماه رمضان با تار مناجات می‌کردند. خوشبختانه استقبال خوبی از این آلبوم صورت گرفت. دوستان دیگری نیز در این آلبوم اجرا کردند و من از کار خودم نسبتاً راضی بودم.