سرویس معماری هنرآنلاین: داریوش بوربور، معتقد است که عدم شفافیت در جوابگویی و لوث شدن مطالب از گرفتاری‌های مهم مدیریت پیشگیری سوانح، شهرسازی، معماری و دیگر امور کشور است. او با اشاره به اهمیت برنامه‌ریزی‌های بلندمدت، به خبرنگار هنرآنلاین گفت: تا زمانی که تن به برنامه‌ریزی‌های (programming) علمی طویل‌المدت و سیستم‌های نظارتی اجرایی آن‌ها ندهیم، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در هیچ یک از امور کشور نخواهیم داشت و همواره در مقابل حوادث جوی نیز آسیب‌پذیر خواهیم بود.
او افزود: عواقب ناگوار سوانح و رویدادهای خطرزای طبیعی، از جمله سیل، زلزله، طوفان و غیره، اغلب زاییده عدم موجودیت نهادهای تخصصی، عدم هماهنگی نهادهای کمک‌رسان؛ همچنین کم توجهی و بی‌مبالاتی شهروندان است. در این مسیر، عدم موجودیت برنامه‌ریزی و یا رعایت ضوابط ایمنی، شهرسازی و معماری نیز مزید بر علت می‌شود.
این معمار تصریح کرد: نظارت ممتد بر استفاده از زمین‌ها، ساخت‌وسازهای هم‌جوار رودها، زمین‌های زیردستی سدها و مشخص کردن حریم امن برای این امر، بسیار ضروری است. مهم‌تر از همه این است که تشکیلات موجود "مدیریت بحران" شهرها و مناطق، اغلب نامی بیش نیستند و کارشناسان متخصص، افراد کافی و بودجه لازم را در اختیار ندارند.
بوربور ادامه داد: برای شهرهایی که رودخانه از آن‌ها عبور می‌کند و یا به هر نحوی در مسیر سیل قرار دارند، مانند اهواز، چالوس، شیراز و غیره، باید، طرح‌های، هادی یعنی شهرسازی کرانه رودها تهیه شود و پیش‌گیری‌های لازم از لحاظ سیل بند و ایمن سازی عملی شود. در سیل اخیر حادثه شیراز غیرقابل بخشش است زیرا نمونه خوبی از عدم رعایت جمیع ضوابطی است که ذکر کردم.
این متخصص برنامه‌ریزی و مدیریت و طراحی شهری خاطرنشان کرد: برای پیشگیری از آسیب‌های ناشی از سیل، نظارت دولت و صد البته همکاری خود مردم، بر کرانه‌های رودخانه‌ها و زمین‌های پایین‌دستی سدها بسیار لازم است. آموزش و آماده‌سازی شهروندان داوطلب به منظور همیاری آن‌ها در شرایط اضطراری بسیار کارساز است. این روش در جهان کاملاً متداول است و نتایج بسیار موفقی در کمک‌رسانی ارزنده، مفید و کم هزینه را در برداشته است. متأسفانه ما اغلب در ایران نقش مردم را نادیده می‌گیریم و صرفاً خواسته‌ها را از دولت مطرح می‌کنیم درحالی‌که خود مردم عنصر بسیار مهمی در این نوع وقایع هستند. ایجاد گردان‌های آموزش دیده حدود 20,000 تا 50,000 نفرِ به منظور کمک‌رسانی سریع و فوری پس از حوادث در نیروی زمینی ارتش بسیار کارساز و کم هزینه خواهد بود. این افراد هم در جنگ و هم در صلح وظایف حیاتی ارزشمندی را ارائه خواهند داد.
این نویسنده و پژوهشگر شاخص، پیشگیری از وقایعی چون زلزله را از جمله وظایف عرصه معماری و سیل را از جمله وظایف شهرسازی دانست و اظهار کرد: در مورد وقایعی چون زلزله، معماری سال‌هاست که پیش‌بینی‌هایی را انجام می‌دهد بر همین مبنا، محاسبات ضد زلزله در طراحی ساختمان‌ها صورت می‌گیرد، هر چند که هنوز نواقص اجرایی و نظارتی زیادی، بر اجرا موجود است. این مسئله یکی از عمده اشکالات ما در عرصه ساختمان‌سازی است.
او توجه بر استاندارد ساخت و ساز را امر مهمی در راستای پیشگیری از مشکلاتی نظیر زلزله دانست و اظهار کرد: در بسیاری از مواقع شاهد هستیم که شرکت‌های کوچک‌تر، بسازوبفروش‌ها و همچنین مناطقی که دور از تکنولوژی ساختمانی هستند، استانداردهای لازم را در ساخت و ساز انجام نمی‌دهند که همین امر نیز خساراتی را در هنگام زلزله ایجاد می‌کند.
این شهرساز، پیش‌بینی درباره سیل را امری متفاوت خواند و اظهار کرد: کار در مورد سیل بسیار متفاوت از زلزله است؛ زیرا سیل در تمام نقاط رخ نمی‌دهد و عمدتاً مناطق خاصی شاهد این معضل هستند بنابراین بخش‌های سیل‌خیز قابل پیش‌بینی‌تر هستند. در این روند اگر ساختمان استحکام لازم را داشته و صحیح اجرا شده باشد، خسارات ناشی از سیل زیاد نخواهد بود. پیشگیری از سیل در مورد بناها بیشتر به موقعیت ساختمان و قرار نگرفتن آن در مسیر سیل مربوط می‌شود که کاملاً در مقوله شهرسازی می‌گنجد. در شهرهای سیل‌خیز، طرح جامع شهری باید مناطق خطرناک را مشخص و اجازه ساخت و ساز را نیز در آن مکان‌ها ممنوع کند تا آسیب کمتری به شهر و ساختمان‌ها وارد شود. یکی از هولناک‌ترین حوادث که بروز زلزله، بارش زیاد و سیل آن را تشدید می‌کند، رانش زمین (landslide) است. این پدیده می‌تواند مجموعه‌ها و یا روستاهای کاملی را به‌کلی منهدم می‌کند که پیش‌بینی و پیشگیری آن در حال حاضر غیر ممکن است.
بوربور درباره خسارات وارده در سیل فروردین‌ماه اخیر، گفت: همه ما در فروردین ماه شاهد سیلی عظیم بودیم که در تاریخ معاصر ما نادر بود. پس از این سیل انتقادات مختلفی مطرح شد که به نظر من بخشی از آن‌ها درست و برخی نیز کاملاً زیاده‌روی بود. همان‌طور که می‌دانید، ایران از لحاظ بین‌المللی جزو کشورهای سیل‌خیز محسوب نمی‌شود، اما برخی نقاط آن تقریباً سالیانه در معرض سیل قرار می‌گیرند. البته سیل اخیر، آن هم به این عظمت که هم‌زمان 20 استان ایران را در برگیرد، کاملاً غیرقابل پیش‌بینی بوده است.
او تأکید کرد: البته منظور من این نیست که در سیل و حوادث اخیر، مدیریت درستی را شاهد بودیم زیرا یکی از بزرگ‌ترین معضلات کشور ما عدم مدیریت در کلیه جهات است که البته مختص شهرسازی، معماری و ... نیست. در واقع یکی از اشکالات مدیریتی ما این است که تشکلات امدادرسانی ما اساساً بسیار عمومی هستند، یعنی نهاد، گروه و یا انجمن تخصصی برای کمک به سیل‌زدگان یا زلزله‌زدگان وجود ندارد و عملاً کمک‌های اولیه غیرتخصصی، غیر کارشناسی و در ابعاد غیرحرفه‌ای هستند.
بوربور، در پاسخ به اینکه سدسازی‌ها تا چه حد در سیل اخیر مؤثر بوده‌اند، گفت: در سیل اخیر انتقادات بسیاری به مسئله سدسازی‌ها مطرح شد و این بخش را مسبب سیل دانستند درحالی‌که خود سد، سازه بسیار خوب و مناسبی است که در اغلب موارد از سیل جلوگیری می‌کند و یا آن را به تأخیر میندازد و امکان امدادرسانی را بیشتر فراهم می‌کند، اما مسئله اینجاست که متأسفانه ما در ایران همه چیز را سیاه و سفید و با نگاهی سیاسی می‌بینیم.
او ادامه داد: مشکل اصلی در سد سازی ایران، اغلب خود سدها نیستند، بلکه زمین‌های اطراف و زیر دست سدها هستند. در مورد زمین‌های اطراف سدها و زیردستی سدها نظارت جدی انجام نمی‌شود و امکان ساخت و ساز قانونی و یا غیر قانونی فراهم می‌شود. این در حالی است که برای کیلومترها مخصوصاً در پایین دست سدها می‌بایست کنترل و مدیریت دائم انجام شود. بحث‌های غیر کارشناسی زیادی در مورد احداث سدها نیز در سیل اخیر مطرح شده است، در حالی که یکی از بهترین روش‌ها برای جلوگیری و یا به تأخیر انداختن سیل‌ها احداث سد به شمار می‌رود. در واقع سدها به نحوی طراحی می‌شوند که در زمان بارندگی‌های شدید، بتوانند بروز سیل را برای مدت کوتاهی عقب بیندازند؛ همین مدت‌زمان کوتاه نیز، امکان تخلیه ساکنان پایین‌دستی سدها را فراهم می‌کند بنابراین خسارات جانی و مالی کمتری رخ می‌دهد.
بوربور خاطرنشان کرد: رد کردن سد سازی به صورت فله‌ای تحت عنوان سیل‌زایی، امر غلطی است. در صورتی که تحقیقات و بررسی‌های زیست‌محیطی صحیح انجام گرفته باشد، سد سازی بلامانع است، ضمن اینکه، سدسازی کمک زیادی نیز به گسترش کشاورزی و بهینه‌سازی، تقسیم و مصرف آب می‌کند و در ممالک گرم و خشک مانند ایران اجتناب‌ناپذیر است. بارها گفته‌ام که یکی از خصوصیات بارز ما ایرانی‌ها، متأسفانه، افراط و تفریط یا به عبارتی سیاه و سفید دیدن مسائل است.؛ همین خصلت بد باعث می‌شود راهکارهای صحیح را در بسیاری از موارد انتخاب نکنیم!
این معمار و شهرساز، چند نکته را در مورد سیل‌های گسترده فروردین‌ماه سال جاری حائز اهمیت دانست و در این باره گفت: صحبت‌ها و انتقادات زیادی درباره سیل‌های اخیر چه در داخل و چه در خارج از ایران مطرح شده است که اغلب آن‌ها غیر منطقی، غیر کارشناسی و برخی نیز سیاسی محور بوده‌اند. به نظر من شدت و گستردگی هم‌زمان سیل‌های رودخانه‌ای در 20 استان که منجر به خسارات فراوان شد، در تاریخ معاصر ایران سابقه نداشته و به همین جهت غیرقابل پیش‌بینی بوده است.
او افزود: ایران جزو ممالک سیل‌خیز جهان محسوب نمی‌شود و علی‌الاصول پیش‌بینی حوادث از قبیل زلزله، سیل، طوفان و غیره بر مبنای بزرگ‌ترین حادثه ثبت شده صورت می‌پذیرد، بنابراین سیل اخیر برای مدت‌ها مبنای پیش‌بینی‌های آینده خواهد شد.
این نویسنده و پژوهشگر شاخص تصریح کرد: تغییرات آب‌وهوایی و محیط زیستی در جهان کنونی می‌تواند، باعث سیل‌های رودخانه‌ای بیشتری شود. به همین دلیل، بروز سیل اخیر ایران به احتمال زیاد در اثر تغییرات جوی جهانی بوده است. اهمیت این مطلب در این است که ما نپنداریم که در آینده‌ای نزدیک دیگر چنین اتفاقی رخ نخواهد داد. نظیر همین حادثه ممکن است در سال آینده تکرار شود.
بوربور ادامه داد: از لحاظ جهانی، در سال 2010، حدود 21 میلیون نفر در خطر سیل رودخانه‌ای بوده‌اند، پیش‌بینی‌های علمی احتمال می‌دهد که تا سال 2030 این رقم بیش از دو و نیم برابر یعنی به 54 میلیون نفر برسد. سیل‌های اخیر ایران حدود 400 هزار نفر را در بر گرفته است. ضمن اینکه زیان‌های مالی خصوصی، عمومی و زیرساختی دقیقی در دست نیست و ارقام ارائه شده، توسط مقامات نیز بیشتر ارقام حدسی هستند تا واقعی. بنابراین با توجه به پیش‌بینی فوق، اگر اقدامات عاجلانه در موارد پیشگیری انجام نشود، در صورت اتفاق سیل مشابه‌ای در ده سال آینده ایران، حدود 1 میلیون نفر در معرض خطر قرار خواهند گرفت. در اینجا لازم به تذکر است که حفاظت برخی از زمین‌های کشاورزی از سیل ممکن است اقتصادی نباشد، در این موارد می‌بایست صندوق ملی جبران خسارت واقعی برای جبران سیل‌زدگان کشاورزی ایجاد شود.
او افزود: من معتقدم، عدم درخواست صریح کمک از دیگر کشورها، امر صحیحی نبود زیرا درخواست کمک در شرایط اضطراری دلیل ضعف یک مملکت نیست. نمونه بسیار خوب این مسئله آتش‌سوزی کلیسای نوتردام پاریس بود که منجر به کمک‌رسانی نزدیک به یک میلیارد یورو ظرف 24 ساعت اول حادثه به دولت و ملت فرانسه که ششمین قدرت اقتصادی جهان بر اساس GDP هستند، شد.
این معمار تصریح کرد: معمولاً مناطقی که بیشتر آسیب می‌بینند، مناطق زیردستی سدها و مناطق نسبتاً مسطح و هم‌جوار رودها هستند، بنابراین ساخت‌وسازهای غیر فنی و غیرضروری در این مناطق باید به دقت تحت نظر قرار گیرد و حتی در برخی محل‌ها اجازه ساخت، صادر نشود.
بوربور درباره کاهش خسارات ناشی از سیل پیشنهاد داد: در این راستا باید ابتدا بدانیم که راه‌حل‌ها چه هستند؟ به نظرم، سه راه‌حل اصلی در مورد سیل‌زدایی وجود دارد: اول، احداث سیل‌بندهای حساب شده و مناسب؛ دوم، اجازه ندادن ساخت و ساز در مکان‌هایی که در معرض خطر بالا هستند؛ و سوم، ایجاد کانال‌های انحرافی تخلیه آب در محل‌هایی که مقدار آب وارده از حجم تخلیه رودخانه زیادتر هستند. در اینجا لازم به ذکر است که اولویت‌ها بسیار مهم هستند و نباید تصمیمات فله‌ای در مورد عدم صدور ساخت و ساز صادر شود.
او ادامه داد: ممنوعیت ساخت و ساز فله‌ای، امری است که کار را برای مجریان آسان می‌کند و برعکس کار شهروندان را دشوار می‌سازد. این مسئله نیز، یکی از روش‌های غیرعملی سیاست‌گذاری همیشگی ما بوده است که به جای حل مشکل، مشکلات مضاعف بر شهروندان وارد کنیم. نمونه‌های متعددی از اعمال این روش در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی ما وجود دارد.
این معمار افزود: در کشورهای پیشرفته جهان، از وقوع حوادث ناگوار استفاده بهینه‌ای برای پیشگیری از عواقب مشابه بعدی می‌شود اما متأسفانه مسئله در ایران، این‌گونه نیست و معمولاً پس از هیاهوی اولیه، مطلب به فراموشی سپرده می‌شود. در حالی که باید برنامه‌ریزی‌های لازم صورت گیرد و اقدامات پیشگیرانه به فراموشی سپرده نشوند.
بوربور تأکید کرد: به این منظور، لازم است که هر چه سریع‌تر اکیپ‌های تحقیقانی برای مشخص کردن منابع، مسیرها و ابعاد کلی مکان‌های سیل‌خیز بر روی نقشه‌های وضع موجود مشخص شوند تا بتوان بر اساس آن‌ها راه‌حل‌های مربوطه را ارائه کرد. به دلیل نداشتن تعداد کافی متخصص در این راستا، پیشنهاد می‌شود از کارشناسان خارجی دعوت و استفاده شود. پس از تحقیقات و شناسایی‌های مسائل هر محل، نقشه‌های اجرایی، باید اولویت‌ها را مشخص کند، تشکیلات اجرایی مربوطه تعیین شود و بودجه لازم مورد تصویب قرار گیرد، سپس هیئت نظارت بر اجرا تشکیل و پیمانکاران دست به کار شوند. پیشنهاد می‌شود، برنامه‌ریزی و نظارت کلی مطالب فوق را وزارت راه و شهرسازی جمهوری اسلامی ایران و یا جهاد سازندگی عهده‌دار شوند.