گروه فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: کتاب «آینه‌دان» با زیرعنوان کارگاه مکتوب شعر نوشته مهدی فرجی، اوایل بهمن از سوی نشر روزگار منتشر شد و در مدتی کوتاه به چاپ دوم رسید. نویسنده این اثر را با رویکردی آموزشی - تحلیلی کنار مرور شگردها و شیوه‌های سرایش برای علاقه‌مندان به شعر و شاعری نگاشته است. با فرجی درباره کتاب «آینه‌دان» که با استقبال مخاطبان روبه‌رو شده گفت‌وگو کرده‌ایم که آن را می‌خوانید.
آقای فرجی از شکل‌گیری این کتاب و انگیزه اصلی نگارش آن بگویید؟
حدود دو دهه است که به‌صورت تدریس کلاس یا برگزاری کارگاه‌های شعر در تهران و شهرهای مختلف به نکات آموزشی شعر پرداخته‌ام. همیشه هم در کلاس‌ها از فقر منبع رنج می‌بردیم که فراتر از درسنامه باشد. چون درسنامه‌ها را می‌توان در کتاب‌های دانشگاه هم پیدا کرد یعنی عروض، قافیه، تاریخ ادبیات و از این قیبل متون. در حالی که بسیاری از ظرایف شاعری بعد از یاد گرفتن قواعد لازم می‌شود. خیلی‌ها عروض، قافیه و وزن را بلد هستند. شعر خوب زیاد خوانده‌اند. حتی خوب شعر آزاد می‌گویند ولی بسیاری از این افراد از حالات، روحیات و جایگاه خودشان در زمانه معاصر اطلاع ندارند که مسئله مهمی است. برای همین این کتاب نگاشته شد تا منبعی باشد برای افرادی که نمی‌توانند در کارگاه‌های شعر به هر شکلی حضور پیدا کنند. در این کتاب پیشنهادات جدیدی هم مطرح شده از جمله این که جایگاه غزل امروز خود را از کدام قسمت از تاریخ ادبیات می‌تواند جدا کند و یا خود را جدا بداند. آیا بعد از دوره قاجار، بعد از مشروطه و یا بعد از جریانات نیما؟
با توجه به این که کتاب شکل کارگاهی دارد و با تمرینات ارائه شده در قسمت اول و دوم با نگاه به الگوهای روان‌شناسی شاعران سعی دارد افرادی که وارد حوزه شعر شده‌اند را راهنمایی کند. آیا می‌تواند دستورالعملی هم برای شعر گفتن باشد؟
واقعیت داستان این است که شعر دو تاریخچه زندگی دارد؛ یکی هنگام سرایش و دیگری پس از سرایش وقتی به مخاطب می‌رسد. در این کتاب با هر دو کار داریم، ولی وقتی شما می‌سرایید هیچ روشی وجود ندارد که طی روند یادگیری بتوان آن را جلوی چشم داشت و از روی آن شعر گفت. عجیب است اگر کسی ادعا کند که چنین روشی وجود دارد! شما فنون ادبی، تجارب زیستی و الگوهای زیادی را که طی سال‌ها در ناخودآگاه‌تان جمع شده را بی‌اختیار به کار می‌گیرید. زبان در شما طی فرایندی که حاصل مطالعه و تجربه است به زمینی آماده کشت می‌ماند و عناصر ماهوی شعر مثل خیال، عاطفه و موسیقی بی‌هیچ فرایند اندیشیده‌ای جاری می‌شود، در این کتاب اما تجارب شاعرانه و آن قسمتی که مربوط به بعد از سرایش است به قصد روشن‌بینی نوجویان مهندسی معکوس شده تا با فرایندهای مختلفی که ممکن است با آن هنگام سرایش کار داشته باشند آشنا شوند.
آقای فرجی درباره بخش‌بندی کتاب «آینه‌دان» به دو بخش مقدماتی و پیشرفته توضیح دهید؟
فصل اول شامل یک‌سری نکات ابتدایی است که هر شاعری باید آن را بداند و با مبحث حالات و روحیات شاعرانه شروع می‌شود. مثلا مخاطب بداند اگر در روزگاری، سعدی دچار افسردگی بوده و نمی‌توانسته بنویسد همه شاعران ممکن است در این شرایط قرار بگیرند که البته از علایم رشد است. در ادامه تاریخچه زبان توضیح داده شده و از منظر زبان‌شناسی مورد بررسی قرار گرفته است تا رسیدم به این موضوع که زبان شعر چگونه باید باشد و شعر خوب چه شعری است؟ در انتها فنون ادبی قدیم و جدید را با زبان ساده توضیح داده‌ام. عروض فارسی با تمرین تدریس شده و در نهایت تمرین‌های مرتبط با خلاقیت آمده است. بخش دوم با تاریخ ادبیات شروع می‌شود و سبک‌شناسی، به‌دلیل این که شاعر جایگاه خود را در کلیت شعر فارسی بشناسد و آشنا شود با این که چه جور شاعرهای وجود داشتند؟ چرا تغییر سبک‌ها را داشتیم؟ چه شاعرانی بودند که امروزه فراموش شده‌اند دلایل فراموشی آن‌ها چیست؟ همچنین پروسه سرایش با مثال‌های متعدد تشریح شده است. در آخر بخش روان‌شناسی کتاب است که شامل بخش‌های زیادی می‌شود مانند شعر و کودکی، شعر جنون و مباحثی از این دست. در ادامه شهود و الهام را با دیدگاه‌های روان‌شناس‌های مختلف مورد بررسی قرار داده‌ام که مثلا الهام یک فرضیه است که امروز دیگر وجود ندارد یا وجود دارد یا از درون انسان نشات می‌گیرد؟ در این کتاب از حدود ۲۰۰ منبع استفاده شده که این فهرست منابع و ماخذ پیشنهادی هم برای شاعرانی است که این کتاب‌ها را بخوانند تا با مطالعه به درک عمیق‌تر برسند.
عنوان کتاب «آینه‌دان» چه پیامی دارد؟
عنوان «آینه‌دان» از ذهنیت من نسبت به شعر می‌آید که شعر در وجود همه شاعران یک آینه بدون قاب با اشکال هندسی مختلف است. هر شاعری با یاد گرفتن فنون ادبی و تجارب زیستی با فهم جایگاه خودش در جامعه می‌تواند قابی متناسب با آینه خودش درست کند و هر چه آن قاب قشنگ‌تر و شکیل‌تر باشد شعر ارزش بیشتری پیدا می‌کند.
خودتان دلیل استقبال مخاطب از کتاب را در چه می‌دانید؟
متواضعانه می‌گویم دلیل اول این است که تاکنون کتابی درباره آموزش شعر از شاعری که سال‌ها در این حوزه تلاش کرده وجود ندارد. آن شاعر مخاطب‌پسند هم باشد، مردم شعرش را بخوانند و از اعتبار شعرش این کتاب ارزش پیدا کند. سعی کردم این کتاب به‌گونه‌ای باشد که اعتبار شعرم را زیر سئوال نبرد و مخاطبان اعتماد کردند. اگر می‌گویم این کتاب را نوشتم که خدمتی به آموزش باشد واقعا حقیقت را می‌گویم. «آینه‌دان» نخستین کتابی است که با رویکرد روان‌شناسی و معناگرایانه شعر را آموزش می‌دهد.
کتاب جلد دومی هم دارد؟
در فکر هستم مباحثی که مجال گفتن آن در این کتاب نبود به دلیل این‌که تعداد صفحات بیشتر می‌شد و قیمت بالاتر می‌رفت در کتابی دیگر بنویسم که به شناخت و آگاهی بیشتر شاعرانه انسان‌ها کمک کند. خودم هم به مطالعه بیشتر نیاز دارم و نگاشتن کتابی که مباحث عمیق‌تری در آن مطرح شود.
و سخن پایانی؟
در روزهای منتهی به پایان نوشتن کتاب، وقتی فشار کار روحم را به تلاطم می‌آورد، می‌اندیشیدم که آیا این مرارت دیده خواهد شد. می‌گفتم مردم کتاب ادبی نمی‌خرند و اگر نان، برنج، پنیر، کیک و شیر می‌خریدم دائم با قیمت کتاب مقایسه می‌کردم ولی نگذاشتم غبار این فکرها بر وسواس خوب نوشتن غلبه کند. گفتم نکند چون سفره معیشت مردم تنگ است، کتاب گران دربیاید. از ناشر خواستم از سهم من کم کند و قیمت کتاب را در تعادل نگه دارد ولی از کیفیت کار کم نگذارد. این کتاب را چون هدیه‌ای به افرادی نگاه کردم که شاید بعدها یا همین امروز نمی‌توانند روی کمک کسی حساب کنند و دستشان از کارگاه‌ها که با وجود تنوع‌شان جوابگوی بسیاری از نیازهای شاعران جوان نیستند، کوتاه است. امید دارم به کار بیاید و منبعی قابل اعتماد باشد.