گروه فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: بیست‌وپنجم آذرماه از سوی شورای فرهنگ عمومی به عنوان «روز پژوهش» نا‌م‌گذاری شده است. پژوهش یا تحقیق یک روند هوشمندانه، هوشیارانه، خلاقانه و سامان‌مند برای بازگویی و بازنگری پدیده‌ها، رخدادها، رفتارها و انگاشته‌ها دانسته می‌شود. همچنین برای استفاده از پدیده‌های موجود در جهت دست یافتن به راهکارهای عملی و فناوری‌ها به‌کار می‌رود. به‌مناسبت این روز با محمد بقایی ماکان نویسنده، پژوهشگر و مترجم حوزه ادبیات، فلسفه و اقبال‌شناسی گفت‌وگویی داشتیم.
بقایی ماکان با این توضیح که ایران یکی از کشورهای است که در طول تاریخ اندیشمندان و پژوهشگرانی داشته که پیوسته در کار پژوهش بودند، گفت: گرچه از دوران پیش از اسلام سند معتبری در دست نیست ولی اشاراتی که در تحقیقات بعد از ورود تازیان به ایران در پژوهش‌های مختلف شده نشان از این دارد که در گذشته‌های بسیار دور هم ایرانیان با تحقیق و پژوهش مانوس بودند. بعد از ورود اعراب هم کار تحقیق و پژوهش بی‌درنگ ادامه یافته و در همان نخستین سده‌های دوره حاکمیت خلفای عباسی آثاری در حوزه پژوهش وجود دارد از جمله در میان معتزله که حتی تحقیقات و آثاری که به زبان پهلوی در بین مردم به‌ویژه در بین موبدان وجود داشته جمع‌آوری می‌کردند و آن‌ها را به ترجمه در می‌آوردند.
مولف «از فردوسی تا شاملو» ادامه‌داد: این جریان همچنان ادامه پیدا می‌کند تا دوره‌های جدیدتر که با آثار ارزنده‌ای در حوزه تحقیقات و پژوهش‌های فلسفی و تاریخی مواجه می‌شویم مانند آثار سهروردی و بعد وقتی به آثاری که در این حوزه‌های فسلفی صورت گرفته توجه می‌کنیم آثار متعددی از نوشته‌های پورسینا و فارابی داریم. به هر حال حوزه تحقیق و پژوهش در فرهنگ ایرانی یک زنجیر بهم پیوسته بود که ادامه پیدا کرده است مثل «تاریخ آل سبکتکین» ابوالفضل بیهقی در دوره غزنوی. تا می‌رسیم به دوره‌های جدیدتر که دوره صفوی است و در این ایام هم پژوهش‌های درخور توجهی صورت می‌گیرد که مجموعه این آثار جزو ذخایر گنجینه ادب فارسی محسوب می‌شود برای مثال در دوره صفوی کتاب‌هایی مانند «زبده التواریخ» و «روضه الصفا» داریم.
او با بیان این که در دوره اخیر یا دوره معاصر باز هم تحقیقات ارزشمندی در حوزه‌های تاریخ، ادبی و جغرافیایی امثال این‌ها صورت گرفته است، تصریح‌کرد: همه این‌ها در واقع چنان که گفته شده در شمار آثار ماندگار زبان فارسی است. در سال‌های اخیر یعنی در دهه ۳۰ تا ۵۰ هم تحقیقاتی حتی در سطح جهانی انجام شده که از چهره‌های نامداری همچون محمدعلی فروغی، محمد قزوینی، قاسم غنی، عبدالحسین زرین‌کوب و محمد معین می‌توان نام برد. هر کدام از این چهره‌ها برای خودشان وزنه بسیار معتبری در این حوزه بوده‌اند. در این زمینه شاخه‌های فرعی را هم نباید فراموش کرد مانند شادروان ایرج افشار که خدمت درخور توجهی داشت و تحقیقات و پژوهش‌های دقیق علمی انجام داده که می‌تواند سرمشقی برای پژوهندگانی باشد که می‌خواهند در این راه گام بردارند.
بقایی ماکان با بیان این که شوربختانه در ده‌های اخیر با آثار ارزنده‌ای که در حوزه پژوهش صورت گرفته باشد مواجه نیستیم، اظهارداشت: به‌رغم این که یک روز را به این نام خوانده‌اند ولی مصداق «آفتابه لگن هفت دست، شام و ناهار هیچی» است. به‌ندرت اثری ارزشمندی در حوزه تحقیق و پژوهش پیدا می‌کنیم و حتی در پژوهشکده‌های کشور که تعدادشان شاید به هزار می‌رسد گاه تحقیقاتی صورت می‌گیرد که چندان بی‌مایه و پر از اشکال است که مسئولان پژوهشکده آن را به بازار نمی‌فرستند. تحقیق را از بین می‌برند یا خمیر می‌کنند تا به دست دیگران نرسد. متاسفانه کار پژوهش حتی به سطوح بالای علمی که دانشگاه‌ها باشند راه پیدا کرده به‌طوری که به عیان و علنا پژوهش و تحقیق دیگران به‌عنوان پایان‌نامه تحصیلی در تمام مقاطع کارشناسی گرفته تا دکترا بدون هیچ واهمه‌ای تبلیغ و خرید و فروش می‌شود. از همین مجمل می‌توان حکایت مفصلی خواند. به‌واقع وضع تحقیق و پژوهش در کشور به هیچ روی منطبق و برابر با آنچه در گذشته شناخته می‌شده و مایه افتخار فرهنگ ایرانی بوده و چهره‌هایی مثل دهخدا، بدیع‌الزمان فروزانفر و امثال این‌ها در این حوزه درخشیدند نیست و دیگر محققانی نظیر این اشخاص سراغ نداریم. به‌طوری که به جرات می‌توان گفت در دهه‌های اخیر حتی نمی‌توان یک چهره پیدا کرد همسنگ شخصیت‌های فرهنگی مثل حسن تقی‌زاده، احمد کسروی، پرویز خانلری، محمدجعفر محجوب، رعدی آذرخشی و مثل این‌ها که بشود آن‌ها را چهره‌های ماندگار به‌معنای واقعی کلمه نامید که در تاریخ این فرهنگ نامی ماندگار باشند. نتیجه این که در حوزه پژوهش هم کار و بار ما در همان سطحی است که در بقیه امور.