گروه فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: امروز چهارشنبه ۲۵ فروردین مصادف با روز بزرگداشت عطار نیشابوری است. نام او محمد، لقبش فریدالدین و کنیه‌اش ابوحامد است. در شعرهایش بیشتر عطار و گاهی نیز فرید تخلص کرده است. نام پدر عطار ابراهیم کدکنی (با کنیه ابوبکر) و نام مادرش رابعه بود. شاعر و عارف معروف ایرانی قرن ششم و هفتم هجری قمری است که در حوالی نیشابور متولد شد. او شغل پدر خود، عطاری (داروفروشی) را ادامه داد تا این‌که بنا بر حادثه‌ای به عرفان جذب شد. او پس از سفر به مناطق مختلف، در نهایت به نیشابور بازگشت و در همان‌جا از دنیا رفت.
در مجموعه دو جلدی «تذکره‌الاولیا» که به تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی نشر یافته است عطار را مرید شیخ جمال‌الدین محمد بن نغندری طوسی معروف به امام الربانی دانسته است. همچنین در این مجموعه درباره آثار عطار آمده است:
۱- «منطق‌الطیر یا مقامات طیور» که گزارشی است در حدود چهارهزار و هفتصد بیت از سفر رمزی و روحانی پرندگان به سوی سیمرغ، یکی از مشهورترین آثار عرفانی جهان اسلام است و در میان منظومه‌های ادب عرفانی فارسی در کنار مثنوی معنوی حضرت مولانا جلال‌الدین بلخی قرار می‌گیرد. این اثر به بیشتر زبان‌های شرقی و غربی ترجمه شده و در بعضی از زبان‌ها چندین ترجمه از آن فراهم آمده است.
۲- «الهی‌نامه (نام اصلی آن خسرونامه بوده است)»: الهی‌نامه نیز، هم‌چون منطق‌الطیر، داستانی است رمزی از تصویر جهان مطلوب و آرزوهای بزرگ شش شاهزاده که هر کدام با پدر خویش سخن می‌گوید و مطلوب آرزوخواه خویش را بیان می‌دارد. یکی خواستار «دختر شاه پریان» است و دیگری دوستدار آموختن «جادوگری» است و سومین برادر در جستجوی «جام جم» است و چهارمین در پی به دست آوردن «آب زندگی» و جاودانگی یافتن. شاهزاده پنجم خواهان «انگشتری حضرت سلیمان» است و ششمین برادر در آرزوی دست یافتن به «کیمیا». سراسر این منظومه که مشتمل بر حدود شش هزار و پانصد بیت است، بیان داستان این شاهزادگان است و نقدی است که پدر بر هر یک از این آرزوها دارد.
۳- «اسرارنامه» که منظومه‌ای است دارای حدود سه هزار بیت. عطار در این منظومه کوشیده است طرحی فراگیر از جهان‌بینی عرفانی خویش ارائه کند و با بیان رمزی خود را زبان قهرمانان داستان‌های خویش- که در میدان پهناوری از حیات انسانی و جانوری جریان دارد- مسائلی را که همیشه مبتلا به انسان بوده و هست و خواهد بود، ارائه کند؛ از الهیات به معنی اخص تا مسائل معرفت‌شناسی و عقل و عشق تا حقیقت بهشت و دوزخ و حقیقت مرگ و زندگی.
۴- «مصیبت‌نامه» که در حدود هفت هزار و پانصد بیت است، گزارش رمزی عطار است از سفر «سالک فکرت» و رفتن او به نزد همه اجزای کائنات از جماد و نبات و حیوان تا عناصر اربعه تا بهشت و دوزخ و فرشتگان و عرشی و کرسی تا انبیای اولوالعزم و پرسیدن از یک یک اینان درباره مشکل خویش و سرانجام نومید بازگشتن و دریافتن این‌که همه هستی از پاسخ دادن به پرسش او عاجزند و در پایان کار دریافتن این‌که آنچه او در سراسر کاینات به جستجوی آن بوده، جز در درون خودش، در هیچ جای دیگر پیدا نخواهد شد.
۵- «دیوان قصاید و غزلیات»: عطار یکی از سعادتمندترین مردان عرصه ادب و هنر ایرانی است که با عمری از نوع عمر همگان توانسته است در کنار منظومه‌های بلندی از نوع منطق‌الطیر و الهی‌نامه و مصیبت‌نامه و اسرارنامه، دیوان قصاید و غزلیاتی در حدود هشت هزار بیت از خود به یادگار بگذارد. این قصیده‌ها و غزل‌ها، اوج تاریخ تکامل شعر عرفانی فارسی تا عصر عطار است. قبل از او سنایی را داریم و بعد از او هم جلال‌الدین مولوی را و عطار یکی از سه ضلع مثلث شعر عرفانی فارسی است.
۶- «مختارنامه»: عطار مجموعه رباعیات خود را در کتابی جداگانه و بیرون از دیوان قصاید و غزلیات خویش تدوین کرده است و بر آن مقدمه‌ای، به نثر، نیز نگاشته و تصریح کرده است که این کار به دلیلی حجم افزون رباعی‌های اوست که در دیوان نمی‌گنجیده است و حدود دوهزار و سیصد رباعی است یعنی حدود چهارهزار و ششصد بیت. در مختارنامه عطار حجم قابل ملاحظه‌ای از رباعیات عرفانی به دست می‌آید که کمتر دیوانی مشابه آن را توان یافت.
هفتمین کتاب به «تذکره‌الاولیا» اختصاص دارد که به اعتقاد شفیعی‌کدکنی، این کتاب را به دو گونه می‌توان خواند، هم مثل کتاب «حسین کرد» قابل خواندن است هم به مانند «تراکتاتوس» ویتگن اشتاین.
به‌مناسبت این روز با اسماعیل آذر استاد دانشگاه، مجری و کارشناس برنامه‌های ادبی، گفت‌وگویی داشتیم.
آذر با این توضیح که سه قله در ادبیات فارسی می‌درخشند، به هنرآنلاین گفت: اولین قله سنایی غزنوی است که اگر نبود احتمالا عطار را نداشتیم و اگر سنایی و عطار پدید نیامده بودند به احتمال زیاد مولوی بلخی هم ظهور نمی‌کرد. بنابراین در حوزه عرفان و ادبیات ایرانی سه شخصیت سنایی، عطار و مولوی سه قله و کوه محسوب می‌شوند.
او با بیان این که عطار اواخر نیمه دوم قرن ۶ و در ۱۸ سال اول قرن هفتم هم عصر سلطان سنجر سلجوقی زندگی می‌کرده است، ادامه داد: اگر «تذکره‌الاولیا» و دیوان عطار را کنار بگذاریم این شاعر پنج اثر با عنوان‌های «اسرارنامه»، «مصیبت‌نامه»، «الهی‌نامه»، «مختارنامه» و «منطق‌الطیر یا مقامات طیور» دارد که شهرت جهانی پیدا کردند.
آذر با تاکید بر این که باید عطار و زبان او را بشناسیم، افزود: اگر زبان عطار را ندانیم و نشانه‌ها و کدهای لازم را که در آثار اوست را درک نکنیم مشکل می‌شود به این قله دست یافت. اساس تفکر عطار بر زهد است اگر آثارش را بخوانیم گویی یک سفر معنوی را همراه تفکر عطار طی می‌کنیم. همچنین یک سفری درونی داریم. سفر مرغان تا سیمرغ همین سفر درونی است. عطار در «مصیبت‌نامه» ما را با درون خودمان پیوند می‌دهد و در «الهی‌نامه» همین سخن را با تصاویر دیگری بیان می‌کند. اگر مجموعه آثار عطار را خلاصه کنیم تمام تلاش او این است نفس لوامه را در انسان به نفس مطمئنه به نحوی تغییر دهد که انسان صدای یَآ أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِى إِلَى رَبِّکَ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً صدای دعوت خداوند را بشنود. یعنی آنقدر نفس و درون انسان پالایش پیدا کند که خداوند انسان را به طرف خودش دعوت کند؛ این موجز تفکر عطار است.
او با این توضیح که عطار به تحقیق شاعری است که حافظ هم تحت‌تاثیر اوست، تصریح کرد: در بسیاری از غزل‌های حافظ سایه شیخ صنعان از داستان «شیخ صنعان» منطق‌الطیر، وجود دارد. شخصیت‌هایی معروف مانند ویکتور هوگو و تمام بزرگان مکتب «پارناس» هم‌چون آرمان رنو و تئودور گوتیه به‌نحوی روی بخشی یا کل آثار عطار کار کرده‌اند. اما بیشتر از همه هلموت ریتر بود که در مورد آرا و احوال شیخ فریدالدین نیشابوری تحقیق و پژوهش انجام داد و مجموعه دو جلدی «دریای جان» را نوشت که به فارسی برگردان شده است. او «الهی‌نامه» عطار را نیز ترجمه کرده است. فون اشتوئمر، سیلوستر دوساسی و شاگردش گارسن دوتاسی، ایزابل دوگاتینه، لوئی آراگون و فریدریش روکرت هر کدام به‌نوعی به آثار عطار پرداخته‌اند.