سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: به مناسبت روز قلم، نخستین نشست هزاره خیام با حضور سیدمحمد مجتبی حسینی معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، حجت‌الاسلام احمد مازنی رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی، سید فاطمه ذوالقدر نماینده مجلس، طیبه سیاوشی شاه‌عنایتی نماینده مجلس و چهره‌های شاخص هنر و ادبیات، همچون اسماعیل خلج، گیزلا سینایی، ایرج راد، داود فتحعلی بیگی، حسین محجوبی، طاهر شیخ‌الحکمایی، علی فرامرزی، هادی مرزبان، سیاوش طهمورث، بهزاد شیشه گران و ... عصر روز پنج‌شنبه 14 تیرماه در فرهنگسرای نیاوران برگزار شد.
در ابتدای این نشست، دکتر حسن بلخاری، دبیر علمی این هزاره و رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی از ادامه این سلسله نشست‌ها خبر داد و در این باره گفت: این نشست نخستین رویداد از سلسله نشست‌هایی است که ما به مناسبت هزار سال پس از تولد حکیم عمر خیام نیشابوری تا 28 اردیبهشت‌ماه سال آینده برگزار خواهیم کرد.
او درباره دلیل انتخاب امسال برای برگزاری هزاره خیام توضیح داد: روایت‌های متعددی از زمان تولد حکیم عمر خیام وجود دارد اما بر اساس اسناد مختلف و از جمله کتابی که توسط یکی از حکمای هندی نوشته شده است، سال تولد این چهره شاخص فرهنگ، ریاضیات و فلسفه ایران، 439 هجری قمری بوده است. از آنجایی که امسال 1439 هجری قمری است و هزار سال از زمان تولد حکیم خیام می‌گذرد، این سلسله برنامه‌ها مد نظر قرار گرفت.
دبیر علمی هزاره خیام درباره جزئیات برنامه‌های پیش رو بیان کرد: این نشست‌ها شامل مباحث علمی و مسائل هنری است به همین خاطر بخش مهمی از اقدامات این بخش به پیشنهاد وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی و با حمایت معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود.
بلخاری تصریح کرد: خیام از جمله شخصیت‌های نادری است که عدم تناسب برخی از رباعیات منتسب به او مجادلات بسیاری را برانگیخته است. در اروپا نیز این رباعیات توسط فیتزجرالد ترجمه شد و سبب باعث بالاگرفتن این مجادلات درباره این چهره شاخص فرهنگی شد.
او افزود: هرشخصی کتب خیام را خوانده باشد، عشق او به ابن سینا را بداند و صحبت‌های قبل از مرگ او را در کنار یکدیگر قرار دهد، در می‌یابد که خیام، ریاضیدان، فیلسوف و حکیم را نمی‌توان به برخی رباعیات هنجارشکن منتسب کرد؛ البته نمی‌توان وجه شاعری را نیز از این حکیم بزرگ حذف کرد اما همانطور که می‌دانید تعداد اشعار خیام بسیار اندک‌تر از چیزی است که امروزه به او منتسب می‌شود.
هنر ایران که توامان آینه زمان است
در ادامه این نشست سیدمجتبی حسینی، معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر لزوم توجه به چهره‌های شاخص فرهنگ و هنر تاکید کرد و در این باره گفت: هنر ایران چه با نقش و نگار و چه با نغمه و نوا، حدیثی باز می‌گوید که اغتنام وقت در ضمیر هنر ایران چگونه است. بوالعجبی است هنر ایران که توامان آینه زمان بودن، همت چنان بکار می‌آورد که در زمین زمان نماند و محدود نشود به ساعت و سال و زوال ناگزیر را چنان به زانو درآورد که بی‌زوال شود.
او افزود: رباعی حکیم خیام، غزل خواجه حافظ، خط میرعماد و نگاره‌های آقامیرک و تمامی آثار برجسته و شاخص این گنج‌نامه در یک صنعت ممتاز، مشترک‌اند و آن جادوی بی‌زمانی است و درسی مواجه‌گویی اینک و الان خلق شده‌اند برای همیشه.
معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: حکیم بزرگ نیشابور هم در رباعیاتش، چه آن‌ها را محدود و معدود و انگشت شمار بدانیم و چه با تساهل تامی ترانه‌های منصوب را به حسابش بگذاریم، خواهیم دید که او هنر را در آِینه کوچک و در عین حال جهان نمای رباعی به جلوه آورده، وگرنه چگونه می‌توان باور آورد که کسی تمام زندگی و جهان را در دم بداند و برای فردا و فرداها رنج بر خود هموار کند و راست‌ترین تقویم و روزنمای که همه به آینده و آدمی و استمرار حیات دلالت دارد را سامان دهد.
حسینی خیام را با هنر آشنا خواند و گفت: از رباعیات خیام ریاضی دان، موسیقی شناس بر می‌آید چه مایه با هنر آشناست و حتی در شرح ذوالاربع‌های بیست و یک گانه از مرزهای ریاضی می‌گذرد و با اصطلاحات خوش آهنگ، قوی، زیبا، و ناخوش به تاثیر الحان تاکید می‌کند و با تعابیر نقاش ازل و نقش‌بندی لعبت‌بازان نشان می‌دهد که چگونه به بی‌زمانی و بی‌زوالی جهان از دریچه هنر می‌نگرد.
او تاکید کرد: خیام حکیم در این سال‌ها می‌توانست به نحو شایسته‌تری قدر دانسته شود و در سایه سرو بلندش به جهان نگریست و همانطور رندانه و فرزانه مرور زمان را به تماشا نشست اما به جاست که فرصت داشتن او را نیز در هزاره دوم حیاتش از یاد نبریم و بدانیم که کارستان او برای فرداهاست.
خیام فردی پیشرو است
دارکو تاناسکوویچ، رئیس کرسی شرق‌شناسی دانشگاه بلگراد و نماینده صربستان در یونسکو نیز با اشاره به اینکه صحبت از شاعران بزرگ پارسی کار بزرگی است، در این باره گفت: اشعار شعرای بزرگی چون فردوسی، حافظ، خیام، نظامی و ... از دل فرهنگ یک ملت بزرگ برآمده است، اما توجه خیام به زمان حال و اندیشیدن درباره آن برای شخص من بسیار جذاب است زیر باور دارم که به اندیشیدن نیازمندیم.
او ادامه داد: به نظر من در کنار حافظ که شاعری جادویی است، عمر خیام بیشترین عشق و احترام را در دنیا دارد و زمانی که اشعار این اندیشمند بزرگ توسط فیتزجرالد ترجمه شد، با بازخورد خوب مردم دنیا رو به رو شد.
رئیس کرسی شرق‌شناسی دانشگاه بلگراد با اشاره به مشکلات روند ترجمه برای شعر، گفت: همانطور که می‌دانید در ترجمه کلمه و معنای آن ترجمه می‌شود به همین خاطر جادوی شعر معمولا در زبان اصلی باقی می‌ماند در حالی‌که این مساله در مورد اشعار خیام صادق نیست زیرا شعرهای خیام با وجود ترجمه شدن بسیار ارجینال، درخشان و زیبا هستند. این اشعار به سرعت توانستند در ذهن مردم جا باز کنند و این به نظر من یک معجزه است زیرا اغلب ترجمه اشعار چنین خاصیتی را ندارند.
تاناسکوویچ تصریح کرد: به نظر من عقاید و افکار خیام همانطور که از هزار سال پیش تاکنون جذابیت داشته می‌‌تواند برای هزاره بعدی نیز قابل استفاده باشد.
او با اشاره به آشنایی خود با اشعار خیام نیشابوری گفت: من در سال 1966 و زمانی که دانشجو بودم، از طریق دکتر فهیم، با اشعار این شاعر بزرگ فارسی آشنا شدم.
رئیس کرسی شرق شناسی دانشگاه بلگراد تصریح کرد: ترجمه آثار خیام به زبان یوگسلاوی در سال 1964 رخ داد و سبب شد که مردم صربستان نیز به این هنرمند علاقه‌مند شوند.
تاناسکوویچ ادامه داد: از نظر من خیام یک انسان آزادیخواه و ملی‌گراست که ذهنی کاملا ایرانی دارد. او افکاری نزدیک به یک صوفی دارد اما صوفی نیست زیرا خیام بسیار بالاتر از این تعاریف و فردی کاملا پیشرو است.
رساله موسیقی خیام منتشر می‌شود
در ادامه این نشست، عبدالله انوار، فیلسوف، ریاضیدان و نسخه شناس به سخنرانی پرداخت. او با اشاره به خدمات شایانی که حکیم عمر خیام به عنوان یک ریاضیدان به دنیا ارائه کرده است، گفت: در این که خیام یکی از بزرگترین ریاضیدانان، فیلسوفان و حکمای ایرانی است، شکی وجود ندارد و نشان می‌دهد که چه انسان برجسته و وارسته‌ای است.
او با اشاره به نظریات خیام در عرصه موسیقی، توضیح داد: خیام از جمله افرادی است که به نظر فارابی در مباحث نظری موسیقی تاثیرگذار نبوده است بلکه او با محاسبات ریاضی وارد این عرصه شده است.
این ریاضیدان تصریح کرد: موسیقی از جمله زیرمجموعه‌های علم ریاضی است که خیام در رساله‌ای به این بخش از موسیقی توجه نشان داده است.
انوار بر لزوم توجه به فضای جامعه در راستای رشد افراد نخبه تاکید کرد و گفت: خیام، خواجه نصیر، ابوعلی سینا و ... افرادی هستند که قطعا در خلا به وجود نیامدند. این افراد پروده فرهنگی بودند که 1400 سال درخشان‌ترین ذهن‌ها بر روی آن کار کردند.
او افزود: فرهنگ اسلامی همان بخشی است که بر روی سه اصل فوق‌العاده بنیان نهاده شد و توانست چنین چهره‌هایی را پرورش دهد. در فرهنگ اسلامی دعوت به دین، در کنار پذیرش سایر ایدئولوژی‌ها، احترام به دیدگاه دیگران و صد البته عدم اجبار در پذیرش نظرات و ایدئولوژی دیگران پایه گذاشته شده است. این در حالی است که هیچکدام از ایدئولوژی‌های حاضر در قرن 19 و 20 اروپا چنین نگاهی نداشتند بنابراین آزادی بیان و عقیده رمز موفقیت فرهنگ اسلام است و وظیفه ما زنده کردن فرهنگ و آزادی فکرهاست.
این فیلسوف شناخته شده در پایان صحبت‌های خود خبر از انتشار رساله موسیقی خیام داد که با حاشیه‌نویسی و توضیحات شخص وی همراه خواهد بود.
خیام علم وحکمت را در کنار یکدیگر دنبال می‌کرد
غلامرضا اعوانی، فیلسوف و دیگر چهره متفکر معاصر در این جلسه، عمر خیام را شخصیتی ستودنی خواند و در این باره گفت: به نظر من خیام چهره‌ای مظلوم است زیرا آنچه که از وی امروز می‌بینیم به واسطه شهرتی است که از ترجمه اشعار او در غرب به دست آمده است.
او افزود: آثار خیام 5 بار توسط فیتزجرالد با ترجمه بسیار زیبایی، ارائه شده است. همین ترجمه فاخر نیز در شهرت خیام تاثیرگذار بوده است اما متاسفانه برداشتی که از این حکیم شده است به هیچ عنوان مطلوب نیست زیرا چهره‌ای که غرب از این شاعر برجسته تصویر کرده است فردی خوشگذران، لاابالی، منکر مبدا و معاد است که به خداوند قائل نیست.
این فیلسوف تصریح کرد: متاسفانه این برداشت از شخصیت خیام امروزه به کشورهای غیر غربی نیز تسری یافته و حتی برخی از روشنفکران ما نیز آن را پذیرفته‌اند در حالی‌که خیام در نزد ما به حکمت شهره شده است و لفظ حکمت در ایران به هر کسی اطلاق نمی‌شده است.
اعوانی حکمت را در ادبیات ایران بی‌نظیر خواند و بیان کرد: معروف‌ترین شعرای ما اغلب یا حکیم یا عارف بوده‌اند. حکیم اما به فردی اطلاق می‌شود که بتواند علوم عرضی را به صورت طولی ببیند، بنابراین می‌توان گفت که حکمای ما به همان اندازه که عالم بودند، حکیم نیز بودند اما امروزه این مساله در غرب وجود ندارد.
او ادامه داد: متاسفانه از یک دوره‌ای فیلسوف نتوانست علم را با حکمت همراه کند و این تاسف بار است چنانچه امروز بیشتر دانشمندان نیز در این مساله گرفتارند و سعی دارند مسائل فرامادی چون روح را با ماده تعریف کنند.
اعوانی با اشاره به اقدامات شایسته خیام گفت: خیام یک ریاضیدان، فیلسوف و حکیم است که از جمله کارهای علمی و شایسته وی می‌توان به تقویم دقیق جلالی اشاره کرد. او مولف کتاب جبر است و در عرصه نجوم پیشتاز بود؛ بنابراین باید برای قضاوت درباره این شخصیت برجسته به آثار متعدد وی در عرصه‌های گوناگون مراجعه کرد و تن به تصویر غالب نداد.
در پایان قسمت نخست این نشست گروه موسیقی آرش کامور به اجرای قطعاتی از اشعار خیام پرداختند و سپس بخش دوم نخستین نشست هزاره حکیم عمر خیام نیشابوری، با اجرای گروه موسیقی شبدیز به رهبری محسن حیدری از بوشهر، با دو قطعه خیام خوانی و یک قطعه یزله خوانی آغاز شد.
نقش خیام در پیشرفت بشر انکارناپذیر است
در ادامه دکتر اولگ آکولینیچف رئیس انجمن خیام‌شناسی روسیه، در بخشی از صحبت‌هایش گفت: در این دوران نقش و فرهنگ ایران در پیشرفت بشریت برجسته شده است و این نقش عظیم و انکارناپذیراست و باید درباره آن با صدای بلند صحبت شود. در سازمان ملل متحد این بیت از سعدی شاعر ایرانی مبنی بر اینکه "بنی آدم اعضای یکدیگرند / که درآفرینش ز یک گوهرند"، ترسیم شده است و ای کاش سیاست‌مداران و دولت‌مردان درباره این شعر می‌اندیشیدند تا جهان بهتری داشته باشیم.
او همچنین در ادامه با بیان این که در سا‌ل‌های اخیر شاهد وسعت روابط میان ایران و روسیه هستیم، اضافه کرد: از زمانی‌که بر آن شدیم تا انجمن خیام‌شناسی را در روسیه تاسیس کنیم به نام آن فکر کردیم تا در نهایت حکیم عمر خیام را برگزیدیم چراکه این شخصیت نابغه‌ای همه جانبه بوده است. عمر خیام ریاضیدان، فیلسوف و شاعر است که طرز تفکرش حتی در اذهان عامه مردم ما نیز تاثیر بسیاری داشته و اشعارش بخشی از ادبیات روسی شده است. این انجمن نشریه‌ای را درباره خیام به زبان فارسی و روسی تهیه و منتشر کرده است و در آینده نیز از این شاعر نشریاتی منتشر خواهیم کرد.
اشعار خیام سربازان جنگ جهانی دوم را تسلی می‌داد
در بخشی از این نشست دکتر احمد تمیم‌داری ادیب و نویسنده نیز خاطرنشان کرد: برخی از شاعران ما شانس بزرگی داشتند و یا از معارف وسیعی برخوردار بودند که آثارشان در کشورهای مختلف مورد استقبال قرار گرفت. مکتب رباعیات خیام در آمریکا، اروپا و انگلستان بسیار تاثیرگذار بوده است و جلسات ادبی و باشگاه‌های متعددی به نام خیام در این نقاط از جهان تشکیل شده است.
او دلیل پیشرفت رباعیات عمر خیام در غرب را عنوان کرد و گفت: یکی از دلایل استقبال از رباعیات این شاعر ایرانی این است که قالبی که برای رباعی انتخاب می‌شود، قالب کوتاهی است و علت دیگر این است که رباعیات پیوست منطقی مانند مثنوی ندارد و این امکان وجود دارد که آن را تک تک مطالعه کرد.
این ادیب و نویسنده ضمن اشاره به اینکه در جنگ جهانی دوم یکی از کتاب‌هایی که به سربازان می‌دادند رباعیات خیام بود، تصریح کرد: سربازان از این رباعیات در تسلی خاطر و حتی بزم و طربشان استفاده می‌کردند. احساسات، افکار و اندیشه‌های گوناگونی در رباعیات این شاعر در هر دوره‌ای مورد استفاده بوده است.
او همچنین افزود: حافظ، سعدی، فردوسی، مولوی و خیام شاعرانی هستند که در کشورهای غربی و آمریکا شناخته شده هستند اما طبق آمار و تحقیقات، عمر خیام در این میان نقش اول را دارد. مهمترین متاعی که کشورها می‌توانند به دیگر کشورها صادر کنند متون ادبی شان است، سرمایه‌ای که در کشور ما بسیار موجود است.
در ادامه دکتر نادیه المضاحکه خیام پژوه از کشور قطر در بخشی در سخنانش اظهار داشت: عرب زبانان به واسطه قطعات رباعیات عمر خیام با ادبیات فارسی آشنا شدند. خیام در دوره‌ای از تاریخ اسلامی زیسته است که مملو از تغییرات بوده است. ما اکنون اینجا جمع شده‌ایم تا هزاره شخصیتی چون عمر خیام را جشن بگیریم و در جهت تقویت ارزش‌های انسانی در جهان گام برداریم.
دکتر یونس کرامتی پژوهشگر حوزه تاریخ علم یکی دیگر از سخنرانان این نشست بود که به جنبه‌های نجومی و گاه‌شماری خیام پرداخت و درباره نقش این شاعر در تقویم جلالی توضیحاتی را ارائه کرد.
در ادامه این مراسم با حضور دکتر انوار، دکتر حلیمی، فریدون شهبازیان و دکتر بلخاری از ویژه نامه "آنگاه" در قالب فصل‌نامه‌ای حاوی مقالاتی درباره عمر خیام به سردبیری آرش تنهایی رونمایی شد.
سپس از شاندور آندراش کوچیش پژوهشگر، مجسمه‌ساز، مدیر انتشارات گوشوت و عضو شورای شهر بوداپست در مجارستان که تندیسی از خیام را ساخته که قرار است در یکی از میدان‌های بوداپست نصب شود، تقدیر به عمل آمد. او کتاب "رباعیات خیام" را که به زبان مجارستانی، انگلیسی و فارسی با نگارگری گیزلا سینایی منتشر شده است، به حضار معرفی کرد.
در پایان این مراسم هادی منتظری با کمانچه قطعه‌ای را نواخت.