سرویس فرهنگ و ادبیات هنرآنلاین: نمایشگاه مطبوعات و خبرگزاری‌ها پس فردا پنجم آبان ماه آغاز به کار می‌کند تا بیست و سومین دوره از آن در مصلی تهران کلید بخورد. این مناسبت بهانه خوبی است تا نگاهی به تاریخ مطبوعات در ایران داشته باشیم. مدیایی که به زعم بسیاری از کارشناسان معیار مهمی برای سنجیدن پیشرفت یک جامعه در حوزه فرهنگ و آگاهی به معنای اعم آن است.
جالب است بدانید که اگر بخواهیم به روزنامه نگاهی تاریخی داشته باشیم می‌توانیم تا قریب به 900 سال پیش به عقب برگردیم. در آغاز سده پنجم هجری و سلطنت سلطان محمود غزنوی در غزنین روزنامه‌ای به نام روزنامه "ایام" منتشر می‌شد. حتی نقل است که در زمان سزار، روزنامه‌ای به نام "اکتادیورنای" به طور خطی دست‌نوشته و در فرانسه اخبار ادبی "نوول لیترر" شامل افسانه‌ها و قطعه‌های نظم و نثر و قصائد ستایشگران هیات حاکم روز در دسترس مردم قرار می‌گرفت. این روزنامه‌ها در واقع کارنامه شهریار عصر را در بر داشت تا مردم آنها را بخوانند و کارهای انجام شده را بدانند.
گفته می‌شود اولین روزنامه چاپی ایران، در دوره سلطنت محمد شاه قاجار تاسیس شد. روزنامه‌ای که توسط میرزا صالح شیرازی منتشر می‌شد. از سوی دیگر ارومیه را اولین شهرستانی می‌دانند که در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران صاحب روزنامه شد. وقایع اتفاقیه که گاه با عنوان نخستین روزنامه‌ی ایرانی از آن یاد می‌شود با این توصیف سومین روزنامه تاریخ ایران به سبک و شکل امروزی است که تاریخ دقیق آن برمی‌گردد به سال سوم پادشاهی ناصرالدین‌شاه یعنی ۱۱۹۰ هجری قمری. این نشریه هفتگی زیر نظر میرزا تقی‌خان امیر نظام آغاز به کار کرد.
روزنامه‌های دولتی و ملتی
در سال ۱۲۷۷ هجری قمری که میرزا ابوالحسن‌خان نقاش‌باشی ملقب به صنیع‌الدوله بر انتشارات دولتی و طبع روزنامه‌نگاری نظارت داشت روزنامه وقایع اتفاقیه پس از ۳ سال انتشار با نام جدید "دولت علیه ایران" شروع به فعالیت کرد. روزنامه "دولت علیه ایران"، روزنامه‌ای مصور بود که در آن تصاویر بزرگان مملکت، درباریان و شاهزادگان با دقت زیاد به چاپ می‌رسید. خود این نشریه بعد از مدتی انتشار به "روزنامه دولتی" تغییر نام داد. انتشار این روزنامه تا سال ۱۳۲۴ قمری تحت عنوان ایران ادامه داشت و بعد از مدتی وقفه در سال ۱۳۲۹ قمری با نام روزنامه رسمی دولت ایران منتشر شد.
در سال ۱۲۸۳ هجری قمری روزنامه دیگری به نام روزانه ملتی در تهران انتشار یافت. منظور از واژهٔ "ملتی" نشان دادن تمایز آن روزنامه از روزنامه دولتی بود. نخستین نشریه روزانه (یعنی روزنامه به معنی واقعی کلمه) در ایران به نام خلاصة الحوادث در سال ۱۳۱۶ قمری در تهران منتشر شد این روزنامه چهار صفحه‌ای بود و اخبار خبرگزاری رویترز را که به قصد هندوستان مخابره می‌شد باز‌تاب می‌داد.
روزنامه‌های وطن و طلوع نیز از دیگر روزنامه‌های مهم منتشر شده تا پیش از مشروطیت هستند. بعد از استقرار مشروطیت چهار روزنامه به نام‌های "مجلس"، "ندای وطن"، "حبل‌المتین" و "صبح صادق"، هر روز در ایران منتشر می‌شد.
دوران مشروطه
در دوره مشروطیت بیداری افکار عمومی به سرعت و شدت اوج گرفت و روزنامه‌ها نفوذی عظیم و سهم مهمی در تجدید حیات اندیشه‌های مردم داشتند. از روزنامه‌های مهم دوره مشروطیت که تأثیر زیادی بر افکار عمومی داشتند می‌توان به "صور اسرافیل" و "ایران نو" اشاره کرد. درپی اعلام فرمان مشروطیت تعداد و تیراژ مطبوعات افزایش زیادی یافت همانطورکه شمارگان روزنامه "مساوات" که از جراید مهم و مؤثر انقلاب مشروطه شمرده می‌شد به ۳ هزار، روزنامه "صور اصرافیل" به ۵ هزار، روزنامه "مجلس" به تدریج از ۷ هزار به ۱۰ هزار و روزنامه "انجمن ملی" به ۵ هزار نسخه رسید. به هنگام صدور فرمان مشروطیت تنها ۲۰ روزنامه و نشریه در ایران منتشر می‌شد اما در پی اعلام این فرمان و در مدت زمان مانده از سال ۱۳۲۴ قمری، ۹۲ نشریه شامل ۶۴ عنوان در تهران، ۹ عنوان در اصفهان، ۶ عنوان در تبریز، ۴ عنوان در همدان، لاهیجان و ارومیه هر کدام دو عنوان و کرمانشاه، شیراز، مشهد، بندر انزلی و شهر ری هر کدام یک عنوان، منتشر می‌شد.
آموزش روزنامه نگاری در ایران
در سال ۱۳۱۷دوره آموزش روزنامه‌نگاری به شکل آکادمیک در ایران نخستین بار توسط روزنامه اطلاعات و دانشکده حقوق و مدیریت دانشگاه تهران برگزار شد . سید فرید قاسمی، پژوهشگر مطبوعات درباره نخستین دوره‌های آموزش روزنامه‌نگاری در ایران و سیر آن در دهه‌های بعدی می‌گوید: بنگاه روزنامه‌نگاری به عنوان اولین مرکز آموزش روزنامه نگاری، پس از برگزاری یک دوره و به دنبال رویدادهای شهریور ۱۳۲۰ برچیده شد. دهه ۲۰ نیز بیشتر به هم‌اندیشی صنفی سیاسی گذشت تا به آموزش. دهه ۳۰ رقابت مطبوعاتی سبب توجه به مقوله آموزش روزنامه‌نگاری شد. مدیر وقت کیهان به همراه مدیر اتحاد ملل و دیگران به فکر برگزاری دوره‌هایی در دانشگاه تهران افتادند و مدیر روزنامه اطلاعات هم ۳ دوره کارآموزی ۲ ماهه برای جذب نیروهای مستعد برگزار کرد. کوشش دانشگاهی آموزشی به دانشگاه تهران و موسسه عالی مطبوعات و روابط عمومی در دهه ۴۰ ختم می‌شود. بیشترین دوره‌های کوتاه مدت را در آن دهه روزنامه اطلاعات و مجله توفیق برگزار کردند. در دهه ۵۰ دانشکده علوم ارتباطات اجتماعی متولی دانشگاهی آموزش بود و وزارت اطلاعات و جهانگردی بیشتر دوره‌های کوتاه مدت را برگزار کرد.
در قلمروی ادبی
محمدرضا شفیعی کدکنی در کتاب "با چراغ و آینه" می‌نویسد: "در دوره اول [دوره بعد از صدور فرمان مشروطیت تا حدود کودتای 1299] مجلاتی که از منظر مباحث ادبی و نشر ترجمه شعرهای خارجی بیشترین سهم را داشته‌اند، تقریبا عبارتند از مجله بهار اعتصام الملک و مجله دانشکده، مجله دانش، مجله ادب، ایرانشهر، وفا، دبستان و کاوه، که بیش و کم در این راه کوشش‌هایی داشته‌اند، بعضی بیشتر و بعضی کمتر."
از این زمان تا کودتای 32 می‌توان از نشریات مهم دیگر ادبی مثل ارمغان، مهر، سخن، مردم، پیام نو، روزگار نو، جهان نو و ... نام برد، و بعد از کودتا نیز نشریات مهم دیگری ظهور کردند از جمله صدف، علم و زندگی، جنگ هنر و ادب و اندیشه و هنر.
رویدادهای مهم مطبوعات در دهه بیست و اوایل دهه سی
اما بخشی از مهم ترین رویدادهای مطبوعات از آغاز سال 1321 تا پایان سال 1332 را می‌توان در نکات ذیل جست و جو کرد:
1321: ارائه لایحه دو ماده ای وزارت فرهنگ برای مطبوعات به مجلس شورای ملی،اصلاح قانون مطبوعات،انتشار نشریه مشعل:ناشر افکار کارمندان روزنامه اطلاعات،تشکیل اتحادیه مطبوعات و....
1322: استیضاح دولت سهیلی به دلیل توقیف مطبوعات،درخواست فرمانداری نظامی تهران از وزارت فرهنگ در مورد"توقف اعطای امتیاز روزنامه"،فروش روزنامه باختر در بازار سیاه به علت توقیف
1323: اعلام موجودیت اتحادیه خبرنگاران ایران،تاسیس باشگاه جراید،تشکیل جبهه استقلال،توقیف موردی ده‌ها نشریه، درگیری مدیران مطبوعات
1324:اوج اختلافات مدیران مطبوعات تهران،تاسیس هیات موتلفه مطبوعات، توقیف موردی مطبوعات، قتل احمد کسروی
1325: برگزاری نخستین کنگره نویسندگان ایران،تشکیل انجمن روزنامه نگاران ایران،اتحادیه مطبوعات ایران، سندیکای چاپخانه داران ایران،پذیرش عضویت اتحادیه مطبوعات ایران در سازمان بین المللی روزنامه نگاران
1326: اعتصاب کارگران چاپخانه بانک ملی، برگزاری نمایشگاه گراور در ایران، تشکیل جبهه مطبوعات ضد دیکتاتوری و جبهه مطبوعات مبارز ملی
1327: استیضاح دولت هژیر به علت توقیف غیر قانونی مطبوعات، اصلاح آیین نامه اجرایی قانون مطبوعات، گردهم آیی جمعی از روزنامه نگاران در هتل ریتس تهران
1328: بازداشت دکتر جوانمرد به جرم انتشار روزنامه جوانمرد امروز، محاکمه مدیران نشریه های صدای وطن و هور
1329: اجتماع گروهی از مردم در میدان بهارستان تهران در اعتراض به عدم آزادی مطبوعات،تشکیل اتحادیه ملی مطبوعات
1330: آتش سوزی دفتر روزنامه‌های آتش،بسوی آینده،سیاسی،طلوع،فرمان،نوید آزادی و...،تشکیل انجمن روزنامه‌نگاران دمکرات،جبهه مطبوعات متحد ایران،جبهه مطبوعات متفق ایران
1331: اعتراض جامعه روزنامه نگاران خوزستان به لایحه مطبوعات، تشکیل اتحادیه مطبوعات فارس، جامعه روزنامه نگاران ملی، جبهه روزنامه نگاران مبارز راه آهن، تعیین اعضای هیات منصفه مطبوعات
1332: تصویب لایحه قانونی مطبوعات،برگزاری کمیسیون لایحه قانون مطبوعات در تهران در منزل دکتر مصدق، توقیف نشریه‌ها، حبس وتبعید روزنامه نگاران پس از کودتای 28 مرداد،تشکیل رسیدگی به مندرجات روزنامه‌های تهران
خبرنگاری به سبک امروز
به نظر می‌رسد با ظهور یک رقیب جدید و باانگیزه این فضا در سال‌های اخیر کمی دستخوش تغییر شده باشد؛ شهروندخبرنگاران. امروز روزنامه نگاری رقیب جدی دارد به نام شبکه‌های مجازی.
امروز افراد بسیاری هستند که با استفاده از ابزارهای زندگی دیجیتال می‌توانند به راحتی از هر اتفاقی که در محیط زندگی‌شان می‌افتد فیلم، عکس یا نوشته تهیه کنند و در میلیون‌ها سایت و وبلاگ و در معرض دید هزاران مخاطب قرار دهند. به نظر می‌رسد این رقیبان با انرژی و انگیزه که برای به دست آوردن مخاطب با یکدیگر و رسانه‌ها رقابت می‌کنند رقیب سرسختی برای رسانه‌ها از جمله روزنامه‌ها و نشریات باشند. آنها دیگر بیشتر علاقه‌مندند به جای این که مخاطب رسانه‌ها باشند، خودشان مخاطب داشته باشند یا به جای خواندن نقد و تحلیل نشریات روی مسائل مختلف، خودشان در شبکه‌های اجتماعی به بحث و نقد و تبادل نظر امور جاری بپردازند.
شاید انگیزه و هیجان این قشر به خاطر سهیم شدن در اتفاقات جامعه‌ای که خود عضوی از آن هستند و وقایع آن را درک می‌کنند باعث شود در این کار موفق باشند اما باید دید این قشر که نه تحصیلات آکادمیکی دارند و نه عموما یا لزوما آموزش فنون خبرنگاری را دیده‌اند و صرفا از روی تجربه دست به این کار می‌زنند در آینده تا چه حد می‌توانند به رقیبی جدی برای نشریات و دیگر رسانه‌ها تبدیل شوند.