گروه سینمایی هنرآنلاین: با اینکه توسل به واقعه عاشورا از اصول مهم برای رسیدن به پیروزی مردم در انقلاب اسلامی سال ۵۷ بود اما با گذشت بیش از ۴۰ سال از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، آثار سینمایی چندانی از این واقعه مهم تاریخ صدر اسلام ساخته نشده است. بعضا پیش آمده که مدیران سینمایی از این موضوع گلایه کنند اما سینماگران نیز حساسیت بیش از اندازه روی موضوع‌های مذهبی را دلیل ساخته نشدن فیلم در این حوزه می‌دانند.
با این همه تاکنون آثاری با مضمون عاشورا در سینمای ایران ساخته شده است. «سفیر» به کارگردانی فریبرز صالح، «روز واقعه» به کارگردانی شهرام اسدی و «رستاخیز» به کارگردانی احمدرضا درویش از جمله آثاری هستند که به طور مستقیم به واقعه عاشورا پرداختند. البته آثار سینمایی دیگری نیز ساخته شده که به طور غیرمستقیم به سنت عزاداری در ماه محرم پرداخته‌اند.
«سفیر» به کارگردانی فریبرز صالح
نخستین فیلم سینمایی که در سینمای ایران به موضوع عاشورا پرداخته است، «سفیر» نام دارد که سال ۱۳۶۱ به کارگردانی فریبرز صالح ساخته شد و در همان سال به عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال لقب گرفت. داستان فیلم درباره «قیس بن مسهر» است که وظیفه دارد نامه‌ای محرمانه از سوی امام حسین(ع) را به سلیمان خزاعی در کوفه برساند. او در میانه راه به دست راهداران «ابن زیاد»، والی کوفه، دستگیر و سرانجام پس از حوادثی شهید می‌شود. خط شکنی «سفیر» سبب شد تا سینماگران دیگر و تلویزیون نیز به ساخت اثر در این حوزه روی بیاورند. فرامرز قریبیان، کاظم افرندنیا و عزّت‌الله مقبلی از جمله بازیگران این اثر بودند.
«روز واقعه» به کارگردانی شهرام اسدی
بسیاری این فیلم را همچنان بهترین اثر ساخته شده درباره واقعه عاشورا معرفی می‌کنند. «روز واقعه» به نویسندگی بهرام بیضایی و کارگردانی شهرام اسدی داستان جوان نصرانی تازه مسلمان شده‌ای را روایت می‌کند که در شب عروسی‌اش ندایی می‌شنود که دیگران از شنیدنش عاجزند. صدایی که می‌گوید: «آیا یاری کننده‌ای هست که مرا یاری کند؟» عبدالله همان دم عروسی را رها می‌کند و رهسپار کربلا می‌شود و با جمله «همه حجتِ مسلمانی من حسین بن علی است»، خود را از شهر و مردمانش که از حسینی می‌گویند که به راه دنیا رفته است، بیرون می‌کشد و جان خود را به بیابان و شن‌های داغ می‌سپارد تا منزل به منزل به دنبال رد پای او باشد. علیرضا شجاع‌نوری و لادن مستوفی از جمله بازیگرانی هستند که در این اثر به ایفای نقش پرداختند.
«رستاخیز» به کارگردانی احمدرضا درویش
احمدرضا درویش با تمرکز چند ساله روی واقعه عاشورا فیلمی با عنوان «رستاخیز» ساخت که با وجود گذشت نزدیک به ده سال از تولید آن تاکنون به صورت عمومی در سینماهای ایران اکران نشده است. «رستاخیز» به طور مستقیم به واقعه کربلا و شهادت امام حسین و یارانش پرداخته و از زمان مرگ معاویه تا روز عاشورا و کشته شدن امام حسین (ع) را روایت می‌کند. این فیلم همزمان با برگزاری سی‌ودومین دوره جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و با تأیید برخی مراجع قم توانست چهره قمر بنی هاشم ابوالفضل عباس(ع) نشان دهد، اما بعد از اکران به دلیل نشان دادن صورت حضرت عباس(ع) و چند تن از اعضای خانواده امام حسین (ع) مانع اکران عمومی آن شدند. آرش آصفی، پوریا پورسرخ، بهادر زمانی، مهتاب کرامتی، بابک حمیدیان، فرهاد قائمیان و حسن پورشیرازی از جمله بازیگرانی هستند که در این اثر به ایفای نقش پرداختند.
آثاری که به طور غیر مستقیم به عزاداری ماه محرم پرداختند
«شب دهم» به کارگردانی جمال شورجه
این فیلم نیز در سال ۶۸ با نگاهی به عزارداری ماه محرم ساخته شده است. در خلاصه داستان «شب دهم» آمده است: «عزیز سحرخیز، در شب دهم ماه محرم پس از درگیری خیابانی عزاداران با ماموران ارتش، که برای حمایت از چند امریکایی مست به خیابان آمده‌اند، از مهلکه می‌گریزد و همسرش را تنها رها می‌کند. او تا سال‌ها بعد از حرکت خود احساس پشیمانی و حقارت می‌کند و موفق نمی‌شود فرزندش را که شانزده ساله شده، از زیر تاثیر برادر همسرش، نایب، که عزاداران شب دهم ماه محرم را رهبری می‌کرده، خارج کند. پسر او به جبهه جنگ می‌رود و عزیز به دنبال پسر روانه جبهه جنگ می‌شود، اما در راه بر اثر موج انفجار دچار فراموشی می‌شود و پس از بهبودی خود را در موقعیتی متفاوت می‌بیند.» جهانبخش سلطانی، ولی شیراندامی و رضا بنفشه‌خواه از جمله بازیگرانی هستند که در این اثر به ایفای نقش پرداختند.
«به خاطر هانیه» به کارگردانی کیومرث پوراحمد
این فیلم شاید به طور مستقیم به واقعه عاشورا نپردازد اما اثر مهمی در سینمای آیینی ایران بوده که براساس ایمان و اعتقاد به نذر در ایام محرم تولید شده است. «به خاطر هانیه» که سال ۷۳ تولید شده است، داستان ناخدا علو را روایت می‌کند که با چهارده مرد دیگر برای صید به دریا می‌روند ولی همه به جز ناخدا صید دریا می‌شوند و مردم ناخدا را مسبب مرگ عزیزانشان می‌دانند و به او و خانواده‌اش حمله می‌کنند. در این بین دختر خردسال ناخدا هانیه فلج می‌شود. ناخدا و خانواده‌اش تنگک را ترک می‌کنند و به بوشهر می‌روند. ناخدا علو نذر کرده که شب دهم محرم تا صبح دمام بزند تا هانیه شفا یابد اما مرگ امانش نمی‌دهد. پس از ناخدا پسر او تصمیم می‌گیرد تا نذر پدر را ادامه دهد و شفای خواهر را بگیرد اما برای دمام زدن مشکل پیدا می‌کند. او در محرم مامور می‌شود به تنگک برود و گهواره مراسم محرم را به بوشهر بیاورد. اما در تنگک خبر آمدن پسر ناخدا علو به همه می‌رسد و این بچه‌ها برای انتقام دست به کار می‌شوند و بشیرو را آزار می‌دهند اما او با شهامت بسیار گهواره را به مقصد می‌رساند. او که به فکر دمام زدن تا صبح است، اتفاقی در انبار زائر خذر که وسایل محرم در آنجا نگهداری می‌شود زندانی می‌شود و بدین ترتیب موفق می‌شود که به دمام دست یابد و تا صبحدم دمام بزند و بدین ترتیب نذرش را ادا می‌کند.
کیومرث پوراحمد برای این فیلم از چند ویژگی واقعه عاشورا وام گرفته است. بارزترین آن مصیبتی است که قهرمان کودک فیلم دچارش می‌شود، اما به جای تسلیم، درصدد اثبات حقانیت خود و انجام هدفی که در ذهن دارد می‌آید. البته اهمیت دیگر این فیلم به برجسته کردن یک آیین مذهبی مربوط می‌شود. پرداختن به آیین «دمام زنی» در این اثر به‌گونه‌ای طبیعی است که شکل مستندگونه به خود گرفته است. کمتر فیلم داستانی در سینمای ایران سراغ داریم که تا این حد در نشان دادن آیین عاشورایی موفق و تاثیرگذار عمل کرده باشد. مهوش افشارپناه، عباس عالیزاده، علی قربانی، مهدی فقیه، آمنه بارانی، رحیم هودی از جمله بازیگرانی هستند که در این فیلم به ایفای نقش پرداختند.
مستند «تمرین آخر» ساخته ناصر تقوایی
مستند «تمرین آخر» تولید سال ۸۳ آخرین اثر ناصر تقوایی و روایتی از تمرین و اجرای یک گروه تعزیه در شهر زواره است. این مستند روایتی از تمرین و اجرای یک گروه تعزیه در شهر زواره بوده که به تهیه‌کنندگی اداره کل هنرهای نمایشی و برای ثبت تعزیه به عنوان میراث معنوی ناملموس ایران در یونسکو ساخته می‌شود. در این فیلم ویژگی‌های این هنر با حضور جمعی از بهترین تعزیه‌خوان‌های ایران طی یک هفته در منطقه زواره اصفهان به تصویر کشیده شده است.
«عصر روز دهم» به کارگردانی مجتبی راعی
زنده یاد رسول ملاقلی پور در سال ۸۵ قصد داشت فیلم سینمایی «عصر روز دهم» را کارگردانی کند. در همین راستا پیش تولید فیلم و بازدید از لوکیشن‌ها برای این اثر آغاز می‌شود اما فوت ناگهانی این کارگردان سینما فرصت ساختن این اثر را به او نمی‌دهد. ملاقلی‌پور که سال‌ها فیلم‌هایی درباره دفاع مقدس ساخته بود، در «عصر روز دهم» قصد داشت ماجرایی از جنگ ایران و عراق را در عراق روایت کند و به این ترتیب نیم نگاهی نیز به ماجرای عاشورا داشته باشد، اما کار او نیمه تمام رها شد تا اینکه پس از مدتی منوچهر محمدی، تهیه کننده فیلم، مجتبی راعی را به عنوان کارگردان این اثر سینمایی معرفی کرد.
در خلاصه داستان این فیلم آمده است: «دکتر مریم شیرازی با گروهی از پزشکان هلال احمر برای کمک به مردم عراق عازم این کشور می‌شود و تصمیم به جست وجو برای یافتن خواهر گمشده‌اش می‌گیرد. این حضور با عزاداری شیعیان در محرم همزمان می‌شود. «عصر روز دهم» یکی از معدود آثار سینمای ایران است که در لوکیشن کربلا تولید شده و ویژگی آن وجود تصاویری از مراسم عزاداری تاسوعا و عاشورای حسینی در عراق و کربلاست. هانیه توسلی، آفرین عبیسی، احمد مهران‌فر و سلیمه رنگزن از جمله بازیگرانی هستند که در این فیلم به ایفای نقش پرداختند.
«من و زیبا» به کارگردانی فریدون حسن‌پور
این فیلم محصول سال ۹۰ سینمای ایران بوده که به طور غیرمستقیم به واقعه عاشورا و امام حسین(ع) می‌پردازد. در خلاصه داستان «من و زیبا» آمده است: «شبی سرد و بارانی، پیش از آنکه موسی که مردی خوش‌گذران است به خانه برسد، همسرش راحله بر اثر درد زایمان جان می‌سپارد. موسی در تمام عمر فکر می‌کند باعث مرگ راحله شده است. او تمام وجود و عشق خود را پای جعفر، تنها یادگار راحله می‌ریزد. اما ماجرا به همین جا ختم نمی‌شود و فیلم با اجرای تعزیه به عنوان یکی از مناسک عزاداری امام حسین (ع) گره می‌خورد و توسل به این حضرت، شخصیتی از موسی به ما نشان می‌دهد که توبه‌ای واقعی کرده و خدا از او پذیرفته، اما مردم روستا نمی‌پذیرند... شهاب حسینی و پرویز پرستویی بازیگران اصلی فیلم هستند.
مستند «کربلا؛ جغرافیای یک تاریخ» ساخته داریوش یاری
«کربلا جغرافیای یک تاریخ» روایتی متفاوت از قیام امام حسین(ع) و تأثیر آن بر فرهنگ و سبک زندگی شیعیان از گذشته تا امروز است. این مستند داستانی ترکیبی است از تعزیه، نقالی و انیمیشن و کارگردان کوشیده از شیوه‌های مختلف بصری برای روایت حادثه عاشورا بهره ببرد. «کربلا جغرافیای یک تاریخ» به کارگردانی داریوش یاری و تهیه‌کنندگی بهروز مفید در فاز نخست، مروری مستندگونه بر حرکت حماسی امام حسین علیه‌السلام از ابتدا تا پس از شهادت در روز عاشورا دارد و در فاز بعدی چگونگی عزاداری در فرهنگ‌های مختلف در جهان را در ماه محرم بررسی می‌کند. شهاب حسینی راوی این مستند است و مجید انتظامی برای آن موسیقی متن ساخته است.