سرویس سینمایی هنرآنلاین: فیلمهای مستند همواره یکی از پایههای اساسی سینمای ایران بودهاند. در طی این سالها مستندسازان بسیاری در عرصههای بینالمللی خوش درخشیدند و جوایزی را از آن خود کردند، حتی بارها آثارشان از شبکههای مختلف تلویزیونی به شکل بینالمللی خریداری و پخش شده است. این در حالی است که سیمرغ بلورین این بخش همواره در جشنواره فیلم فجر با فراز و فرودهایی همراه بوده است.
با آغاز به کار جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۶۱، به دلیل تفاوتهای عمدهای که در ابزار ساخت فیلم وجود داشت، فیلمهای کوتاه ۸ و ۱۶ میلیمتری به دلیل امکان ثبت محدود تصویر، خود به روشی برای ساخت فیلمهای تجربی بدل شده بودند و بسیاری از فیلمسازان از فیلمهای ۸ و ۱۶ میلیمتری جهت کسب تجربه و ساخت ایدههایی که در قالب فیلم کوتاه قابل بیان بود استفاده میکردند. به همین منظور در چهار دوره نخست جشنواره بخشی تحت عنوان بخش فیلمهای آماتور در جشنواره وجود داشت که بیشتر فیلمهای حاضر در این بخش، فیلم کوتاه و مستند بودند.
پس از دوره چهارم، با پا گرفتن انجمن سینمای جوانان ایران، فیلمهای کوتاه و آماتوری از جشنواره فیلم فجر خارج شدند و در قالب جشنوارهای ملی با نام جشنواره فیلم سینمای جوان به نمایش و داوری گذاشته شدند. غالب فیلمهای مستند هم که در دوران قبلی در زیرگروه فیلمهای آماتوری به نمایش درمیآمد با این تصمیم جدید از جشنواره فیلم فجر به جشنوارههای دیگر کشور نقل مکان کردند.
در دوره پنجم، ششم و هفتم جشنواره فیلمهای کوتاه و مستند در جشنواره به شکل مسابقهای حاضر بودند و اگر این فیلمها در جشنواره به نمایش درمیآمدند توسط هیئت داوران بخش اصلی جشنواره که همان بخش "سینمای ایران" بود به داوری گذاشته میشدند. از دوره هشتم فیلم کوتاه و مستند در جشنواره حضور نداشتند. اگر فیلمهای کوتاه و مستند در جشنواره حضور داشتند، در بخشهای بینالملل و جنبی به نمایش درمیآمدند و داوری نمیشدند. فیلمهای مستند و کوتاه در طی دورههای هشتم تا بیست و یکم در جشنواره حضور نداشتند. اما از دوره بیست و یکم یعنی از سال ۱۳۸۱ به شکل جدی باز در جشنواره به سالنهای اکران راه پیدا کردند. در این سال بخشی تحت عنوان "سینمای مستند" به جشنواره اضافه شد که هیئت داوران مستقلی داشت.
در دوره بیست و سوم، جدا از هیئت داوران، یک هیئت انتخاب مستقل برای فیلمهای کوتاه و مستند در نظر گرفته شد. در دوره بیست و پنجم یک نفر به اعضای هیئت داوران بخش مستند و کوتاه جشنواره اضافه شد. در سال ۱۳۸۶ یعنی در دوره بیست و هشتم جشنواره باز با سیاستهای جدید، بهیکباره بخش مستند و فیلم کوتاه از جشنواره حذف شد و دو بخش مجزا تحت عنوان "فیلمهای ویدئویی" و بخش "نقش خیال" که به آثار پویانمایی اختصاص داشت به جشنواره اضافه شد. بعد از این که در دو دوره ۲۸ و ۲۹ فیلمهای مستند و کوتاه در جشنواره حاضر نبودند، دوباره با تغییر سیاست مسئولان وقت در سال ۱۳۸۸ بخش مستند و کوتاه به جشنواره افزوده شد. دوره سی و سوم جشنواره آخرین سالی بود که فیلمهای کوتاه و مستند داوران مستقل داشتند. در دوره سی و چهارم جشنواره، داوران بخش "نگاه نو" داوری آثار جشنواره را به عهده داشتند. در دوره ۳۵ جایزه سیمرغ بلورین در بخش مستند به فیلمی از میان برگزیدگان جشنواره سینما حقیقت رسید که داوران اصلی جشنواره وظیفه بررسی این آثار را به عهده داشتند. در دوره ۳۶ جشنواره آثار کوتاه و مستند در بخش سودای سیمرغ قرار گرفتند و داوران جشنواره معرفی آثار برگزیده این بخشها را هم به عهده داشتند. در دوره سی و هفتم جشنواره در سال ۱۳۹۷، بار دیگر داوران بخش "نگاه نو" آثار کوتاه و مستند را داوری کردند.
حالا در جشنواره سی و نهم فجر فیلمهای مستند و کوتاه بار دیگر به شکل مجزا داوری میشوند. در این دوره از جشنواره سعید پوراسماعیلی، محمدعلی فارسی، امیر تودهروستا، سام کلانتری و محمد کارت داور هستند. با توجه به این که امسال به دلیل شرایط کرونا جشنواره سینما حقیقت به شکل آنلاین برگزار شد و بخشی به نام کرونا در آن ایجاد شد، با پیشنهاد رئیس مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، ۹ فیلم مستند به تعداد فیلمهایی که داوران دیده بودند، اضافه شد که عمده این فیلمها در حوزه مقابله با کرونا و کارآفرینی است.
در این گزارش نگاهی کوتاه داریم بر ۲۲ فیلم مستندی که داوران سی و نهمین جشنواره فیلم فجر آنها را مورد ارزیابی قرار داده و درنهایت به بهترین اثر سیمرغ بلورین را اهدا خواهند کرد.
"آنجا سپیدهدم"
مستند هفتاد دقیقهای "آنجا سپیدهدم" با فرم "سلفی بیوگرافی" و با گوشی موبایل در ۷۵ جلسه ساخته شد. سوژه اصلی مستند محسن جهانی یکی از کارگردانهای این اثر است که بهعنوان پرستار در بیمارستان مشغول خدمت است. او تا پیش از شیوع کرونا در کشور در بخش سوختگی بیمارستان امام رضا (ع) مشهد کار میکرد، اما با بحرانیتر شدن شرایط داوطلبانه به بخش کرونا میرود. فیلم روایتگر پشت صحنه زندگی جهانی بهعنوان پرستار بخش کرونا و تأثیر کرونا بر خانوادههای کادر درمان است. جهانی و هاشم مسعودی دو کارگردان مستند "آنجا سپیدهدم" هستند که در چهاردهمین جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد و موفق شد جایزه ویژه هیئت داوران را در بخش کرونا از آن خود کند.
"انیمیشن ایرانی"
مستندی تاریخنگار با موضوع تاریخچه انیمیشن ایران که حوزههای مشخصی را مد نظر دارد. "انیمیشن ایرانی" به کارگردانی مهرداد شیخان با نمایش روند و سیر تکامل انیمیشن در ایران تلاش دارد تصویری مشخص از آن ارائه دهد. پژوهش این مستند اولین پژوهش جامع در مورد انیمیشن ایران از آغاز تاکنون است. اصلیترین حوزههایی که مشخصاً باید به آنها پرداخته میشد شامل وزارت فرهنگ و هنر در سالهای ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تبلیغات، تلویزیون، آثار مستقل و تجربی و همچنین انیمیشنهای سینمایی بودند.
"ایاقچی"
تازهترین ساخته محمدحسن دامنزن به زندگی یک زوج جوان میپردازد که در سن کم ازدواج کردهاند و اکنون در روستایی کوچک به دنبال فرصتی برای رسیدن به آرزوهایشان میگردند، آرزوهایی ساده و طبیعی که اصلاً بزرگ نیستند، اما در شرایط سخت اقتصادی و در محاصره محیط بسته روستا، دستنیافتنی به نظر میرسند. "ایاقچی" هرچند موفق به دریافت جایزهای از سوی هیئت داوری جشنواره نشد، اما در بین ده فیلم نخست از دیدگاه تماشاگران قرار گرفت.
"ایساتیس"
علیرضا دهقان مستندساز پیش از این نیز به سراغ موضوعاتی درباره آب و کمآبی رفته بود، اما این بار با ساخت "ایستاتیس" آب را بهانهای قرار داد برای پرداختن به جامعه؛"ایساتیس" علاوه بر این که عنوان قدیمی شهر یزد است، به عناصر اصلی و حضور آن در زندگی مردم این منطقه نیز میپردازد. در خلاصه این فیلم آمده است: "داستان دستهای مردمانی که از خاک کیمیا ساختند و از نیستی به هستی رسیدند. داستانی کهن از منزلت حقیقی آب؛ از اندیشههای نو در رانش آب. داستان پر فراز و نشیب شهری که قرنهاست چون عقیق بر دل خاک خشک و خالی کویر میدرخشد. داستان گفتگوی مهربان ادیان و عطر ایمان ..." ابوالحسن تهامینژاد، نصرالله مدقالچی، زهره شکوفنده و مریم شیرزاد راویان این مستند سینمایی هستند. این فیلم که نمونههای خارجی بسیار قوی دارد شاید نخستین فیلمی است که در این ابعاد به شهر یزد و آداب و سنن این منطقه میپردازد. "ایساتیس" در این دوره از جشنواره علاوه بر این که نظر مخاطبان را جلب کرد توانست جایزه ویژه دبیر جشنواره را نیز از آن خود کند.
"آینهدار"
پویان کاظمی با فیلم مستند بلند "آینهدار" در چهاردهمین جشنواره سینما حقیقت حضور پیدا کرد. در مستند "آینهدار" حال و هوای شیراز در سالهای پیش از انقلاب مشروطه در خاطرات یک عکاس پیر دوباره زنده میشود که بازنمایی خردهفرهنگها و رسوم ازیادرفته سهم عمدهای در داستان آن دارند. در این مستند هنرمندانی همچون مهدی احمدی، بابک کریمی، افشین هاشمی و حسین محجوب حضور دارند. علی عمرانی و شبنم مقدمی گفتار متن این فیلم را خواندهاند. حمید امجد و محمدرضا اصلانی در کنار کاظمی فیلمنامه این مستند را نوشتهاند و ابراهیم حقیقی، گرافیست سرشناس کشور تیتراژ این فیلم را ساخته است.
"جاهای خالی پُر شود"
داستان فیلم "جاهای خالی پُر شود" به کارگردانی عطیه زارع، واکنش سه نسل از زنان یک خانواده نسبت به یک پدیده بیرونی یعنی طلاق است. در این اثر طلاق بهعنوان یک مؤلفه بیرونی، شرایط زندگی مادربزرگ، مادر و یک دختربچه را تغییر میدهد و آنها را وادار به اتخاذ واکنش و گرفتن تصمیمهای سرنوشتساز میکند. آنچنانکه کارگردان این فیلم عنوان کرده است، دغدغه و موضوع این مستند، نقد قانون خانواده و مسائل حقوقی نیست؛ بلکه فیلم تلاش کرده از دریچه شخصیتهایی که روایت میکند، به وجوه انسانی و اجتماعی وسیعتری بپردازد. به گفته زارع ایده اولیه "جاهای خالی پر شود" در مواجه کارگردان با دختری شکل گرفت که دائم گوشی تلفن در دست در حال خودنگاری بود.
"چشم ایرانی"
موضوع تازهترین اثر ساسان فلاحفر مستندساز درباره عکاسی به نام حسن قائدی است که به شکل مستقیم در جریان درگیری با گروههای تکفیری حضور پیدا کرده است. فیلمساز در "چشم ایرانی" از دریچه دوربین یک عکاس به ماجرای جنگ سوریه و عراق نگاه کرده است. در این اثر تلاش شده با پرداختن به سبک زندگی و ورود حسن قائدی به حوزه عکاسی، موقعیت او در فضاهای جنگی و بحرانی ترسیم شود. فیلمساز بهواسطه این حضور از عکسها، فیلمها و مستنداتی که قائدی ثبت میکند به روایت مسائل خود پیرامون جنگ در عراق و سوریه میپردازد.
"خانه"
افسانه سالاری امسال مستند "خانه" را ساخت و نخستین بار در جشنواره چهاردهم سینما حقیقت به نمایش درآمد. سه نسل از خانوادهای افغانستانی در سه طبقه خانهای آجری در جنوب تهران با هم زندگی میکنند و روابط عمیق و صمیمانهای بنشان برقرار است. محمدتقی پسر جوان خانواده صفری که در ایران به دنیا آمده، بهزودی از دانشگاه تهران با مدرک کارشناسی ارشد فارغالتحصیل میشود. او تصمیم گرفته است برای همیشه ایران را ترک کند، به افغانستان برگردد و آنجا کار و زندگی کند. سرزمین مادری که هرگز آن را ندیده است. خانوادهای که سالها با زندگی در غربت کنار آمده با سفر محمدتقی در مسیر تازهای میافتد.
"داغ قرهباغ"
این مستند با رویکردی سیاسی و تاریخی، بر آن است تا نگاهی گذرا و بهنوعی متفاوت به مناقشههای سیاسی و درگیریها و رویارویی نظامی میان آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه کوهستانی قرهباغ داشته باشد. درگیریهایی که ریشههای تاریخی اوجگیری و شدت یافتن آن را باید در نخستین روزهای بعد از فروپاشی شوروی جستوجو کرد. سینا حسینپور اصل سازنده مستند "داغ قرهباغ"، پیش از درگیریهای اخیر میان آذربایجان و ارمنستان، با صرف نزدیک به سه سال کار و تلاش برای ساخت این مستند، کوشیده است تا ضمن مرور، تاریخچه منطقه قرهباغ، بهگونهای از نقش میانجیگریهای ایران میان این دو کشور درگیر مناقشههای سیاسی و نظامی نیز اشاره کند. در خلاصه داستان این فیلم آمده است: "در اوضاع هرج و مرج گونه پس از فروپاشی شوروی، زخم کهنهای به نام "قرهباغ" در قفقاز جنوبی سر باز میکند. در پی ملاقاتهای پیاپی دیپلماتهای ایرانی با طرفین بحران، طرح صلح آماده میشود اما ایران نباید قهرمان این داستان باشد."
"در لباس سربازی"
به کارگردانی مهدی نقویان، روایتی از حضور رهبر معظم انقلاب در جبههها از نخستین روزهای آغاز جنگ تحمیلی تا ترور ایشان در تیرماه سال ۱۳۶۰ است. "در لباس سربازی" که با اقتباسی به همین نام ساخته شده است، امسال در بخش مسابقه ملی چهاردهمین دوره جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد. "در لباس سربازی" پیش از این در قالب یک مستند سه قسمتی از تلویزیون پخش شد و نسخه سینمایی برگرفته از نسخه تلویزیونی است.
"رؤیاهای خالکوبیشده"
این فیلم ساخته مهدی گنجی است که پیش از این با مستند"من میخوام شاه بشم" در بسیاری از جشنوارههای داخلی و خارجی حضور یافت و جوایزی را از آن خود کرد. او این بار به سراغ موضوعی دیگر از دل جامعه رفته است و در "رؤیاهای خالکوبیشده" به قصه چند نوجوان میپردازد که رؤیای ستاره شدن در دنیای فوتبال را در سر میپرورانند و خانوادههای آنها در کنار این نوجوانان انتظاراتی را برای بهبود زندگیشان دارند درواقع برای سفر به اسپانیا و حضور را در تیم فوتبال بهانهای است برای نمایش درونیات شخصیتهای فیلم. علیرضا بهعنوان شخصیت اصلی برگزیده شده است. پدر علیرضا خود رؤیای فوتبالی داشته و حالا با کارگاهی که در آن قلیان میسازد، زندگی را میگذراند. رؤیای پدر و علیرضا قراردادهای فوتبالی با دستمزد بالاست تا خانواده بتوانند با این پول زندگی راحتی را بگذرانند و پدر بدهیهایش را بپردازد و نگران آینده فرزندانش نباشد و رؤیای مادر حضور در استادیوم به همراه جمعی از زنان فامیل برای تشویق پسرش است.
"ساکنین طبقه بالای لالهزار"
به کارگردانی فریبا رئیسی سرگذشت هنرمندان خیاط خیابان لالهزار را روایت میکند. در سیر اتفاقات و گذر زمان، اکنون تنها اندک شماری از خیاطان قدیمی در این خیابان باقی ماندهاند و مشغول به فعالیت هستند. "ساکنین طبقه بالای لالهزار" با نگاهی به تاریخچه ساختمان سینگر که نیکلای مارکف معمار روستبار مقیم ایران ساخت و خیاطان مدرن روسی که به ایران آمده بودند در اینجا شروع به کار کردند، آغاز میشود. ساختمانی که محل فروش چرخ خیاطی بود و حالا از این نگاه به بازماندگان خیاطان در خیابان لالهزار میپردازد.
"کمیته"
مستند "کمیته " به کارگردانی عبدالحسین بدرلو با موضوع فعالیتهای کمیته انقلاب اسلامی برای اولین بار در چهاردهمین جشنواره سینما حقیقت رونمایی شد. کمیته انقلاب اسلامی یا کمیتههای انقلاب اسلامی، اولین سازمان نظامی راهاندازیشده پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ بود که در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ با پیام امام خمینی (ره) تأسیس و در سال ۱۳۷۰ پس از تصویب قانون تشکیل نیروی انتظامی، منحل و با ادغام سازمان آن با شهربانی و ژاندارمری، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران تأسیس شد و سیر تحولی این سازمان از آغاز تا پایان در مجموعه مستند "کمیته" روایت میشود.
"گزارش رمادی"
مستندی به کارگردانی علیمحمد ذوالفقاری به داستان ملاقاتی میپردازد که ۳۵ سال پس از پخش گزارش "کودکان زندانی" از شبکۀ دوم تلویزیون دولتی فرانسه صورت میگیرد. این دیدار این بار، نه در آسایشگاه ۱۹ رمادی، اردوگاه اسرای نوجوان ایرانی در عراق، که در باغی در تهران رخ میدهد؛ میان نوجوانان دیروز و زنی خبرنگار به نام شارما که از هند آمده است. ذوالفقاری، پژوهشگر، نویسنده، تهیهکننده و کارگردان این مستند است که بهتازگی در چهاردهمین جشنواره بینالمللی سینما حقیقت در بخش شهید آوینی برنده تندیس برنزی شد.
"ناخدا دریایی"
مازیار مشتاق گوهری داستان یکی از سفرهای دور و دراز عبدالقیوم بلوچ معروف به " ناخدا دریایی" را به تصویر میکشد که برای صید ماهی به دریاهای دور، در آبهای نزدیک هند و سومالی و... سفر میکند، سفری سخت و دشوار که صدالبته با همراهی ملوانهای جوان و سرزنده بلوچ برای او آسان میشود و رنج دشواریهای چنین سفری، به لطف دوستیها و همدلیهایشان به باد فراموشی سپرده میشود.
"هجده هزار پا"
مهدی شامحمدی در این فیلم مستند به بارریزی هواپیماها برای دو شهر محاصرهشده در سوریه میپردازد. "احمد شیخِ ۲۴ ساله بعد از دو سال زندگی در شرایط بسیار سخت موفق میشود همراه با نیمی از افراد خانواده از محاصره شهرش فوعه در سوریه خارج شود. حال او بیرون از محاصره تلاش میکند که به نیم دیگر افراد خانواده و مردم شهرش آب و غذا برساند و..." "هجده هزار پا" منتخب بخش مسابقه ملی مستندهای بلند و جایزه شهید آوینی این دوره جشنواره سینما حقیقت بود. فیلم محصول مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی بوده و با مشارکت مؤسسه روایت فتح تولید شده است.
"برادرم نادعلی"
به کارگردانی علی تکروستا و تهیهکنندگی محسن اسلامزاده و محصول مرکز مستند سوره، در بخش مسابقه شهید آوینی چهاردهمین جشنواره سینما حقیقت حضور یافت. "برادرم نادعلی" روایتی از خانواده شهید نادعلی دهقانکار را نشان میدهد که فرزندشان مفقودالاثر شده است. شهید دهقانکار در سال ۱۳۶۷ در عملیات مرصاد به شهادت میرسد، اما وقتی خانواده او به لشگر کرمانشاه مراجعه میکنند، بهاشتباه به آنها گفته میشود که نادعلی اسیر شده است. بعد از دو سال یعنی در سال ۱۳۶۹، یکی از هممحلیهای خانواده دهقانکار به نام علیاصغر تکروستا در درگیریهایی در مرز به شهادت میرسد و تشییع جنازه او را در بهشت زهرا تهران برگزار میکنند. در مراسم روز سوم او، از روی اتفاق، سنگ مزاری را در بهشت زهرا میبینند که رویش نوشته است: "نادعلی دهقانکار". این موضوع از طریق محلیها به گوش خانواده این شهید میرسد و آنان پیگیر این ماجرا میشوند، اما به نتیجهای نمیرسند و...
"جزیره ماهی"
مستند رضا اعظمیان، روایت عملیات کربلای ۴ توسط جمعی از فرماندهان و رزمندگان لشکر ۱۴ امام حسین (ع) است که شامل نحوه آمادهسازی، قبل از عملیات و شناسایی و گفتمان بین فرماندهان و اعضای لشکر میشود.
"دستمالسرخها"
به کارگردانی حنظله تاجالدینی و تهیهکنندگی حسین اسدیزاده، "دستمالسرخها" روایتی است پر فراز و نشیب از شکلگیری گروه دستمالسرخها در کردستان و گرد آمدن آنها حول شخصیت شهید اصغر وصالی در سالهای آغازین انقلاب اسلامی. "دستمال سرخها" اولین گردان کماندویی سپاه پاسداران بود که اعضای آن دستمالهای سرخ به گردن خود بسته و با فرماندهی شهید وصالی به کردستان رفتند. این گروه در کردستان عملکرد موفقی داشت. بهعنوان مثال، رکن اصلی مقاومت پاسدارها در پاوه، به عهده گروه دستمالسرخها بود. مستند "دستمالسرخها" نخستین بار در چهاردهمین جشنواره سینما حقیقت در بخش مستندهای شهید آوینی به نمایش درآمد و حالا قرار است در سی و نهمین جشنواره فیلم فجر حضور داشته باشد.
"محسن ژاپنی"
مستند ۷۲ دقیقهای "محسن ژاپنی" ساخته وحید فرجی درباره رزمندهای افغان است که همراه گروهی از غواصان ایرانی در دوران جنگ تحمیلی در عملیات کربلای ۴ اسیر میشود و... "محسن ژاپنی" اولین بار در چهاردهمین جشنواره بینالمللی سینما حقیقت در بخش شهید آوینی، بهطور مشترک با "جزیره ماهی" به کارگردانی رضا اعظمیان برنده جایزه ویژه شد.
"قمار"
به کارگردانی سید محمدمهدی دزفولی، تازهترین روایت مستندسازان جوان سینمای ایران از تاریخ معاصر است، مستندی که سراغ یکی از پیچیدهترین پروندههای سیاسی و امنیتی پس از انقلاب یعنی مذاکرات "مکفارلین" رفته است و برای نخستین بار ابعاد مختلف آن را در قالب یک مستند، بهمرور و بازخوانی گذاشته است.
"مرگ پشت دیوارهای سبز"
"مرگ پشت دیوارهای سبز" به کارگردانی مهدی زمانپور کیاسری یک مستند سینمائی همراه با یک مجموعه ۱۳ قسمتی درباره معضل زباله در مازندران است. زمانپور کیاسری معتقد است که این مستند جریانی را برای حل معضل زباله در شمال کشور آغاز خواهد کرد و حتی پس از پخش مستند نیز پیگیریهای هنرمندانه و سینمایی خود برای به سرانجام رسیدن موضوع را ادامه خواهد داد.