گروه تجسمی خبرگزاری هنر ایران: زهرا باقرنژاد هنرمند جوان نقاشی خط است که تابلوی نقاشی خط او با عنوان «منجی» در شانزدهمین نمایشگاه هنرهای تجسمی فجر در میان 106 اثر منتخب جشنواره قرار داشت و همین اثر همزمان با ایام نیمه شعبان سال گذشته، در آیین تجلیل از پدیدآورندگان آثار هنری هم‌راستا با فرهنگ مهدوی در نمایشگاه شانزدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر باحضور مدیرکل هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ مورد تقدیر قرار گرفت. او که معتقد است هنوز در اول راه هنر و خلق آثار هنری است بخش زیادی از حضور و توفیقش در عرصه نقاشی خط را مرهون آشنایی اش با استاد سعید نقاشیان در دانشگاه و شاگردی در محضر او می داند. با او درخصوص علت علاقه مندی اش به نقاشی خط و وضعیت کنونی این هنر در سپهر فرهنگ و هنر کشورمان به گفتگو نشسته‌ایم
گرایش و علاقه شما به هنر و گرافیک از کجا شکل گرفت؟
رشته تحصیلی من از دوره متوسطه تا دانشگاه ارتباط تصویری یا گرافیک بود و بعد از فارغ التحصیل شدن از دانشگاه وارد حوزه گرافیک شدم. در آن زمان که مشغول به تحصیل بودم همزمان با پروژه‌های مختلفی که مربوط به رشته گرافیک بود در زمینه های مختلف کار می‌کردم و سفارش می گرفتم. به عنوان یک گرافیست علاقه زیادی به آموزش داشتم و ضمن پرداختن به هنر گرافیک شغل معلمی را برای خودم انتخاب کردم و در حال حاضر هم مشغول به تدریس در هنرستان و دانشگاه هستم.
علاقه شما به این سبک از نقاشی خط که به نوعی تلفیق خطاطی و گرافیک است به چه شکل صورت گرفت؟
علاقمندی من از همان زمان هنرستان شکل گرفت، من در آن زمان خیلی به درس «خط در گرافیک» علاقمند بودم به این درس برای من خیلی جذابیت داشت بعد که وارد دانشگاه شدم واحدهای درسی مرتبط با کاربرد گرافیک برای من خیلی جذابیت داشت. بعضی از اساتید درس های مربوط به خوشنویسی و کاربرد خط در گرافیک را تدریس می‌کردند که یکی از موثرترین اساتیدی که در این حوزه حضور داشتند دکتر محمد سعید نقاشیان بودند که در کارشناسی ارشد افتخار شاگردی ایشان نصیب من شد و از همان زمانی که استاد با ما از انواع خطوط صحبت کردند و کاربردشان را گفتند و مبنای این خطوط را به ما آموختند و آموزش آکادمیک را با ما شروع کردند علاقه من به نقاشی خط به شدت افزایش پیدا کرد و باعث شد این هنر را پی بگیرم و روی این موضوع متمرکز بشوم.
من بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه مشغول به تدریس شدم، اما شما در حال تدریس هم که باشید طعم شیرین یادگیری و میل دانستن در درونتان خاموش نمی‌شود، مخصوصاً اگر بخواهید در همان زمینه‌ای که در حال تدریس هستید خودتان را به روز نگهدارید. من الان در هنرستان درس هنر خط گرافیک و صفحه آرایی را تدریس می‌کنم و اینکه شما همزمان درس بدهید و هم یاد بگیرید خیلی می‌تواند به شما در میزان موفقیت و به روز نگهداشتن خودتان کمک کند. من در خارج از حیطه دانشگاه هم در کلاس‌های آزاد استاد نقاشیان شرکت کردم تا از علم و هنر ایشان دوباره بهره ببرم.
اساساً نقاشی خط برگرفته از چه چیزی است؟
به ترکیب هنر خوشنویسی و نقاشی، نقاشی خط گفته می شود در واقع در این شیوه با ترکیب کردن کلمات و رنگ‌ها و تکنیک‌های مختلف شیوه‌های جدید و خلاقانه ایجاد می‌شود که تلفیقی از هنر سنتی و مدرن است و برای انجام این کار از خطهای زیادی استفاده می‌کنند از جمله خطوط سنتی مثل: نستعلیق، ثلث، شکسته، شکسته نستعلیق و خطوط مدرن و جدیدی که به تازگی توسط هنرمندان ابداع شده و خیلی از آنها استقبال شده است. تمامی این ترکیب‌ها و تکنیک‌های اجرایی متفاوت و ابزارها و متریال‌های مختلف آثار جدید و متفاوتی را ایجاد می‌کند که با ایده‌ها و خلاقیت‌های هنرمندان ترکیب می‌شود و سبک‌ها و روش‌های گوناگونی را ایجاد می‌کند.
شیوه‌ای که بنده کار می کنم، پیرو استادم هستم و با استفاده از خطوط شمسا، معلی و عمودی نویسی هست که همه اینها الهام گرفته و برگرفته از خط معلی و خط بنایی است که می‌شود گفت که پایه خط شمسا، خط جانان و خط نشاط است که بسیار خط های خاص و جذابی هستند. با توجه به بازخوردی که گرفته می‌شود و استقبال خیلی زیادی از این خطوط شده است، بسیار جای کار دارد برای این که این هنر بهتر دیده بشود.
درباره ریشه تاریخ این هنر هم توضیح بفرمایید.
ریشه تاریخی نقاشی خط در واقع بر می‌گردد به نخستین نقاشی‌هایی که به دست بشر روی دیوار غارها کشیده شد. یکی از مهمترین از دستاوردهای انسان‌های غارنشین نقاشی است که با خطوط ساده و با طرح‌های اولیه موضوعاتی را در طول روز با آن در ارتباط بودند اعم از حیوانات، ابزاری که در پیرامونشان بوده، شکار که انجام می‌دادند و حتی ظروفی که استفاده می‌شد را ترسیم می‌کردند.
بعد از اینکه جوامع انسانی گسترش پیدا کرد این تصاویر خلاصه‌تر شد و ابزارهای مختلفی که برای ایجادش استفاده می‌کردند باعث شد که سرعت در اجرای آنها افزایش پیدا کند و آن بیان مقاصد از فرم های تصویری و ترسیمی خارج بشود و به فرم‌های انتزاعی تبدیل بشود. این روش به تکمیل شدن خط کمک کرد و تحولی را در نگارش به وجود آورد که از این طریق ما می‌توانیم به مرحله تکاملی خط و پیدایش الفبا برسیم.
بعد از آن هم جوامع مختلف گسترش پیدا کرد و ما در مشرق زمین خط آرامی را داریم که از این خط به خطوط دیگری که خط کوفی در واقع برگرفته شده از خط آرامی است به وجود آمد. آن هنرمندی که اقلام سته را تنظیم می‌کند ابن مقله بیضاوی شیرازی یک هنرمند ایرانی و از وزیران دربار عباسی بوده است که در واقع تنظیم کننده خطوط شش گانه بوده است. خطوط شش گانه شامل خط نسخ، خط ثلث، خط مُحَقَق، خط ریحان، خط توقیع و خط رِقاع است.
به مرور زمان از این خطوط استفاده های مختلفی شد که در صدر اسلام بر روی ظروف سفالی و ابزارهای روزمره شان از این خطوط استفاده می‌کردند. بعدها در قالب‌های مختلف از خطوط استفاده کردند مثلاً در دوره سلجوقی مرغ بسم الله داریم که در واقع شروع ترکیب فرم یا نوشتار نقاشی بوده است که آهسته آهسته وارد موارد کاربردی روزمره افراد شده است و روی لباس‌ها، زره‌ها و ابزارهایی که در طول روز با آن در ارتباط بودند این فرم ها در قالب‌های مختلف ایجاد می‌شد. نقاشی خط را ما از آن دوران داشته‌ایم و در سده‌های مختلف پیشرفت کرده و به شیوه امروزی که ما الان می بینیم درآمده است. در دهه 40 به این هنر پرداخته شده است و هنرمندانی چون رضا مافی، فرامرز پیلارام، پرویز تناولی و صادق تبریزی پیشگامان هنر نقاشی خط بودند و بعد از آن اساتیدی همچون استاد افچه‌ای، استاد احصایی و استاد جلیل رسولی کمک کردند که این هنر پیشرفت کند و در جامعه هنری بهتر دیده شود. بعد از آن هم هنرمندان دیگر علاوه بر حفظ و پاسداری از خطوط سنتی خطوط جدید را ابداع کردند مانند استاد عجمی که خط معلی را ابداع کردند و شاگردان ایشان مانند استاد محمد سعید نقاشیان خطوط دیگری را ابداع کردند که همه این خطوط هم قانونمند است و هم نظم خودش را دارد و ترکیب بندی های خیلی خاصی می شود از آنها گرفت.
چه چیز باعث شده در سالهای اخیر در سطح داخلی و بین المللی به نقاشی خط توجه بیشتری شود؟
در سالهای اخیر به خاطر نوآوری و خلاقیتی که در خطوط به وجود آمده و در واقع به خاطر مدرن بودن این هنر یک سری خطوط جدید ایجاد و تکنیک‌های اجرایی دخیل شده است. استقبال از این کار چه در ایران و چه خارج از ایران به شدت زیاد شده است. حالا در ایران ممکن که ما یک سری فرم‌ها و خطوط را بشناسیم و حتی برایمان در آن اثر خوانا باشد خیلی وقت‌ها هم در قالب فرم ما این نوشته‌ها را می‌بینیم قطعاً در جوامع بین‌المللی که فارسی بلد نیستند بیشتر از نوشته، فرم و رنگ و تنوع در طرح‌های نوشتاری است که این جذابیت را ایجاد می‌کند و استقبال خیلی زیادی از آن می‌شود.
تفاوت بین نقاشی خط قرآنی با نقاشی خط شعر چیست؟
تفاوت بین نقاشی خط قرآنی و موضوعات دیگر که نقاشی خط دارد این است که محتوایی که در این کارها داریم دارای قداست است و در واقع ابراز ارادت هنرمند به ساحت مقدس قرآن و کلام خدا و حتی اعتقاد و نگاه هنرمند به واژه‌ها و کلامی که دارد که در کار استفاده می‌شود تاثیر خیلی زیادی دارد و این این موضوعات انرژی و نور و برکتی دارد که کار را خیلی خاص و متمایز می‌کند. من به شخصه در کارهایی که با این تم و با این دسته موضوعات کار می‌کنم این انرژی و این قداست را حس می‌کنم و برکتی که دارد را کاملاً لمس کرده و دیده‌ام.
علت استقبال جوانان در این سالهای اخیر از نقاشی خط را در چه چیزی می دانید؟
نگاه‌های مدرن و نوآورانه‌ای که در این زمینه به وجود آمده است و گستردگی خطوط جدید و به کارگیری فرم‌های خاص و طراحی‌های خاصی از آنها و حتی متریال‌ها و تکنیک‌های خاص که در این هنر تلفیق شده، باعث استقبال جوان‌ها از این هنر شده است. من خودم به شخصه افرادی را می‌شناسم که در این حوزه نه تخصصی دارند نه مشغول به کار هستند و اصلا در وادی هنر هم سیر نمی‌کنند اما به خاطر آرامش روح و ایجاد حال خوب قدم در این رشته و شاخه‌های هنری می‌گذارند و ایام فراغتشان را با بازدید از موزه ها و بازدید از نمایشگاهی مختلف که بخشی از آن می‌تواند همین نقاشی خط باشد، طی می‌کنند. حتی افرادی هستند که از کلاس‌هایی آموزش خوشنویسی و نقاشی خط استفاده می‌کنند برای اینکه ساعت‌هایی را فارغ از فشارها و مشکلات روزمره سپری کنند و در عین حال واقعاً لذت ببرند از کاری که انجام می دهند.
به نظرتان در کدام کشور استقبال از نقاشی خط بیشتر می‌کنند؟
بنده خیلی در این زمینه نظر تخصصی نمی‌توانم بدهم اما با توجه به اخباری که می‌شنویم در کشورهای مسلمان و عرب زبان خیلی از این مدل کار و از این در واقع شاخه هنری که نقاشی خط باشد استقبال می‌شود. مخصوصاً در کشورهای عرب زبان مثل قطر، امارات و ترکیه بخاطر اشتراکات فضاهای قرآنی و کلام خدا استقبال از این هنر خیلی زیاد است و خب هنرمندان مسلمان در کشورهای مختلف با توجه به اقلیم، خلاقیت، نوآوری، فرهنگ و آداب و رسوم‌شان می‌توانند کارهای خیلی خاص و متمایزی ایجاد کنند که بسیار جذاب است. آثار هنرمندان ایرانی همیشه در سلیقه و در ظرافت متمایز و خاص بوده است.
تا کنون از کدام کار شما استقبال بیشتر شده است؟
من این افتخار را داشتم که در سال 1402 در شانزدهمین نمایشگاه هنرهای تجسمی فجر در شاخه خشنویسی و گرایش نقاشی خط یک اثر منتخب از نگاه داوران جشنواره داشته باشم که موضوع کارم در مورد حضرت ولی‌عصر(عج) و نام اثر «منجی» بود. اجرای این کار خیلی اتفاقی انجام شد یعنی اصلاً قرار نبود این طرح و این اتود برسد به این نقطه‌ای که الان رسیده است در واقع من یک اتودی زدم برای عبارت «اللهم عجل لولیک الفرج» و این اتود را آوردم محضر استاد نقاشیان تا ایشان ببینند و اگر مشکلی دارد تصحیحش کنند و خدا را شکر استاد من را بسیار تشویق کردند و بعد از تایید پیشنهاد دادند که این کار به صورت گسترده‌تر طراحی و اجرا شود. در واقع بعد از حمایت و تشویق استاد من این کار را در ابعاد بزرگتر با طراحی تکمیلی و گسترده‌تر اجرا کردم و خوشبختانه آنقدر آثار و برکات خوبی داشت که در واقع اکنون می‌توانم بگویم که در جشنواره فجر جزو کارهای مورد تایید بود و حتی در زمینه آثار مهدوی جشنواره فجر از این اثر تقدیر شد که همه اینها لطف آقا صاحب‌الزمان(عج) و در واقع تایید نگاه ایشان بود. افتخاری بود که نصیبم شد و خیلی از بابت خوشحالم برای من آرزویی است که بتوانم در این مسیر قلم بزنم و اثری ایجاد کنم.
خبرنگار: فاطمه صوفیانی