سرویس تجسمی هنرآنلاین: در روزهای اخیر انتشار تصویری که نشان‌دهنده سانسور جلد یک کتاب درسی بود با بازتاب‌های زیادی در جامعه مواجه شد. در این عکس، جلد کتاب ریاضی سوم دبستان که امسال به چاپ رسیده است در کنار نسخه دیگری از این کتاب که سال گذشته چاپ شده بود دیده می‌شود و آنچه جلب توجه می‌کند حذف دو دختر دبستانی از طرح روی جلد کتاب و باقی ماندن سه پسربچه روی آن است. این اتفاق بلافاصله با واکنش‌های گوناگون مواجه شد و سوالاتی راجع به دلیل حذف دختران را مطرح کرد.
به دنبال انتقادهای فراوان از این موضوع، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش‌وپرورش در بیانیه‌ای اعلام کرد که دلیل تغییر در این تصویر آن است که تصویر قبلی بسیار شلوغ و مفاهیم ریاضی مطرح شده در آن تصویر بسیار زیاد بوده است و این تغییر بر اساس نظرات هنری، زیباشناسی و روانشناسی انجام شده است.
اعمال ممیزی بر تصویرهای منتشر شده در کتاب‌ها، مجلات و... چیز جدیدی نیست و هنرمندان تصویرگر، گرافیست و... تجربیات زیادی در این زمینه دارند. بااین‌حال معمولا چنین مسائلی به اطلاع عموم مردم نرسیده و کسی از مشکلات کار این هنرمندان اطلاع ندارد. در ادامه این گزارش با تعدادی از هنرمندان تصویرگر به گفت‌وگو نشستیم تا نظرات و تجربیات آنها درباره ممیزی را بدانیم.
محدودیت‌های تصویری بر روی کودکان اثر منفی دارد
اکبر نیکان‌پور، تصویرگر و استاد دانشگاه با بیان اینکه تصویرگری برای سنین مختلف شرایط خاص خود را دارد، گفت: تصویرگر بر اساس طیف‌های مختلف مخاطبان خود مسائل گوناگون را در نظر گرفته و به کار می‌پردازد. در تصویرسازی فقط جنبه زیبایی‌شناسی وجود ندارد بلکه جنبه‌های روانشناسی، جامعه‌شناسی و... باید در نظر گرفته شود و ذهن تصویرگر باید توجهی به همه اینها داشته باشد تا بتواند یک کار تخصصی انجام دهد.
او درباره تغییری که در جلد یک کتاب درسی ایجاد شده است گفت: احساس می‌کنم محدودیت‌هایی به این شدت قبلا وجود نداشته است. تصویرگران ایرانی عادت کرده‌اند که همیشه موارد ضروری را رعایت کنند، اما ایجاد محدودیت‌های بیشتر برای آنها باعث می‌شود از بسته بودن فضا صدمه بیشتری بخوریم. این محدودیت‌های تصویری بر روی کودکان نیز اثر منفی دارد و ذهن آنها را درگیر مسائلی می‌کند که قبلا به طور طبیعی به آن توجهی نداشته‌اند.
نیکان‌پور با بیان اینکه به عنوان یک تصویرگر اصلاً این کار مورد قبول من نیست، افزود: دلیلی که برای ایجاد تغییر در این تصویر مطرح شده، شلوغ بودن طرح است. درحالی‌که اگر این تصویر شلوغ بود از همان ابتدا و در مراحل مختلف بازبینی باید متوجه آن می‌شدند نه اینکه پس از گذشت چند چاپ تصمیم به حذف بخشی از آن بگیرند. قطعاً تصویرگر حرفه‌ای در زمان کار به سازماندهی عناصر در صفحه توجه دارد و به نظر من این تصویر هیچ مشکلی از نظر ترکیب‌بندی و شلوغی نداشت درحالی‌که حذف بخشی از عناصر آن کاملاً به تصویر ضربه زده است.
این استاد دانشگاه افزود: برای آموزش و پرورش مسئله تصویرگری کتاب‌های درسی بسیار جدی است، زیرا کتاب‌های آن همیشه باقی می‌ماند و کتاب‌های درسی هر کشوری در حافظه تاریخی آن ثبت می‌شوند. به همین دلیل باید آدم‌های متخصصی در این زمینه با آموزش و پرورش همکاری کنند و جدیت این کار را دریابند. باید اساتید و هنرمندانی که سالها در این زمینه کار کرده و روحیات کودکان و نیازهای آنها را به خوبی می‌شناسند درباره تصاویر کتاب‌های آموزشی نظر بدهند تا شاهد چنین تصمیمات شتاب‌زده و نسنجیده‌ای نباشیم.
حساسیتی که در آموزش‌وپرورش وجود دارد قابل مقایسه با بخش خصوصی نیست
علی هاشمی شهرکی هنرمند گرافیست و تصویرگر در گفت‌وگو با هنرآنلاین گفت: من از سال 75 کار تصویرسازی را آغاز کردم و هم‌زمان کار گرافیک و مدیریت هنری نیز انجام می‌دادم. تصویرگری را با کار در مجلات رشد آموزش‌وپرورش و کتاب‌های درسی آغاز کردم و پس از آن در کانون پرورش فکری، انتشارات گوناگون و همچنین مجلات و روزنامه‌ها کار کردم و تصویرسازی برای طیف‌های مختلف سنی از خردسال تا بزرگسال را انجام دادم.
او با اشاره به اینکه بعضی مسائل در حوزه آموزش‌وپرورش همیشه حساسیت‌زا بوده‌اند گفت: زمانی که به عنوان تصویرگر با این مجموعه همکاری می‌کردم مواردی وجود داشت که به شکل اتوماتیک می‌دانستیم نباید آنها را بکشیم و بعضی از آنها برای‌مان قابل درک بود. به‌عنوان‌مثال به ما می‌گفتند اگر ظرف میوه‌ای را می‌کشید در آن موز نباشد، چون ممکن است بعضی از خانواده‌ها استطاعت مالی برای خرید آن را نداشته باشند. چنین مواردی آن زمان قابل درک بود و با توجه به گستره‌ای که کتب درسی و مجلات رشد در سطح کشور داشت این موارد را در نظر می‌گرفتیم. اما موارد دیگری بود که به عنوان خط قرمز محسوب می‌شد و دلیل موجهی برای آنها وجود نداشت. به‌عنوان‌مثال به ما می‌گفتند که پسربچه‌ها را با لباس آستین‌کوتاه نقاشی نکنیم، یا حیواناتی مانند سگ و گربه در تصویرهای‌مان نباشد زیرا عقیده داشتند ترویج کننده نگهداری از حیوانات خانگی است. در حوزه کودک بسیاری از داستان‌ها درباره حیواناتی است که رفتارهای انسانی دارند، اما به ما گفته می‌شد که در تصویرسازی‌ها حیوانات نباید حالت انسانی داشته باشند و به‌عنوان‌مثال روی دوپا نایستند یا لباس تن آنها نباشد.
هاشمی شهرکی درباره سلیقه هنری در تصویرسازی کتب درسی گفت: سلیقه هنری هر مجموعه و کتاب با توجه به فرد سفارش‌دهنده و نوع نگاه مدیران متفاوت بود. هرچه مدیران حرفه‌ای‌تر بودند و اعتبار بیشتری داشتند، آزادی عمل ما بیشتر می‌شد و آنها امکان این را داشتند که از طرح‌های ما در مقابل مدیران بالادستی دفاع کنند. اما هرچه مدیر تازه‌کارتر بود کار ما هم سخت‌تر می‌شد.
او درباره وجود ممیزی در سایر بخش‌ها گفت: حساسیتی که در آموزش‌وپرورش وجود دارد اصلاً در بخش خصوصی نیست و وزارت ارشاد با خیلی از مسائل مشکلی ندارد و به آنها مجوز می‌دهد. به‌عنوان‌مثال داستان خاله سوسکه که رفتاری کاملاً انسانی دارد بارها توسط ناشران منتشر شده و هیچ مشکلی هم نداشته است. بنابراین بسیاری از ممیزی‌هایی که در آموزش‌وپرورش وجود دارد در بخش خصوصی و وزارت ارشاد دیده نمی‌شود. در نتیجه تصویرگری در بخش خصوصی بسیار راحت‌تر است چون ممیزی کمتری در آن وجود دارد.
این هنرمند با اشاره به اینکه در دوره کاری خود بارها با ممیزی طرح‌هایش روبرو شده است گفت: بعضی قوانین عمومی در کشور ما وجود دارد که خود طراح می‌داند باید آنها را رعایت کند و در زمان کار کردن به آنها توجه می‌کند. اما بعضی موارد هست که ناشر پس از پایان طراحی به ما تذکر می‌دهد و می‌خواهد که پیش از رفتن به ارشاد اصلاحاتی در طرح ایجاد کنیم تا گرفتن مجوز با مشکل مواجه نشود.
هاشمی شهرکی افزود: در آموزش‌وپرورش موارد ممیزی بسیار متغیر است و همه‌چیز بستگی به مدیر بالادستی داشت. حتی مواردی وجود داشت که هیچ مشکلی در تصویر نبود اما سلیقه شخصی یا بازخوردهایی که به یک طرح وجود داشت باعث تغییر در آن می‌شد. به‌عنوان‌مثال در آن سالها داستان خانواده آقای هاشمی در کتاب اجتماعی تصویرسازی شد و کتاب‌ها در سطح کشور پخش شدند. در این تصویر مادر خانواده در حال خیاطی بود و لباسی نیمه‌کاره که تنها یک آستین داشت و آستین دیگر آن توسط مادر در حال دوختن بود، بر روی یک مانکن در پشت سر او قرار گرفته بود. پس از پخش کتاب در مدارس تعدادی شکایت به آموزش‌وپرورش رسید که چرا در این تصویر لباس بدون آستین ترویج شده است. همین مسئله باعث شد که آن تصویر تغییر کند و در سال‌های بعد طرح کاملا متفاوتی منتشر شود. این مسائل و برخوردهای سلیقه‌ای همیشه در آموزش‌وپرورش وجود داشته است با این اوصاف اتفاقی که به تازگی درباره یک کتاب درسی رخ داد اصلاً قابل‌پذیرش نیست و من با وجود اینکه بارها تجربه چنین مسائلی را داشتم، این مورد را اصلا نمی‌توانم درک کنم.
این تصویرگر ادامه داد: در سیستم آموزش‌وپرورش برای اینکه یک تصویر به چاپ برسد چندین مرحله تائید را می‌گذراند و سرانجام به تصویب می‌رسد. وقتی این تصویر همه مراحل را گذرانده و چاپ شده است یعنی مشکلات آن قبلا رفع شده بوده، پس چگونه است که پس از چاپ‌های قبلی آن، ناگهان در این دوره احساس کرده‌اند که تصویر شلوغ بوده و باید تغییری در آن ایجاد شود؟ این رفتار برایم بسیار عجیب بود و به نظرم توجیهی که مسئولان درباره دلیل حذف دختران از این تصویر ارائه دادند کار را بدتر کرد و توهین به شعور مردم بود.
تصویرگران دچار خودسانسوری شده‌اند
آزاده نظام‌دوست از دیگر هنرمندان تصویرگری است که تجربه زیادی در تصویرسازی کتاب کودک دارد. او درباره تغییری که در طرح جلد کتاب ریاضی سوم دبستان ایجاد شده و نظری که درباره شلوغ بودن تصویر اعلام شده است؛ گفت: واضح است که این تنها یک توجیه بوده و واقعیت ندارد. از لحاظ زیبایی‌شناسی و ترکیب‌بندی در تصویر اصلی، در سمت راست تصویر دو پسربچه را می‌بینیم که یکی ایستاده و دیگری روی زمین خم شده است. معادل آن در سمت راست نیز به صورت دو دختر بچه آمده و طراح یک ترکیب‌بندی قرینه ایجاد کرده است. بنابراین هیچ ایراد زیبایی‌شناسی یا ترکیب‌بندی در این طرح وجود نداشته است. اما حالا که دو دختر را حذف کرده‌اند و یکی از پسران را به جای آنها قرار داده‌اند خللی در تصویر به وجود آمده و مشخص است که ضعفی در ترکیب‌بندی آن وجود دارد.
نظام‌دوست با بیان اینکه ممیزی‌ها بیشتر در ارگان‌های دولتی رخ می‌دهد، ادامه داد: با توجه به اینکه کتاب مدارس در همه نقاط کشور پخش شده و به محروم‌ترین نقاط اقتصادی و فرهنگی کشور نیز می‌رود، متن و تصاویر آنها تاثیر زیادی در رشد فرهنگی کودکان دارد. بنابراین همه باید تلاش کنیم با ارائه تصاویری مناسب سعی در ارتقاء فرهنگ نسل آینده و خانواده‌های آنها داشته باشیم. میان چند کلان‌شهر ایران با سایر شهرها و روستاها تفاوت بسیار زیادی وجود دارد و مسائل فرهنگی در آنها بسیار متفاوت است. ما با معرفی چهره‌های ارزشمند و فرهیخته از زنان و دختران در کتاب‌های درسی می‌توانیم دیدگاه‌های منفی و متحجری که در جوامع کوچک‌تر نسبت به زنان وجود دارد را بهبود بخشیم. اما متاسفانه به این مسئله توجهی نشده و محدودیت‌ها و حذفیاتی که در کتاب‌ها ایجاد می‌شود پیامدهای زیادی دارد و باعث محکم‌تر شدن عقاید نادرست درباره زنان و حضور آنها در جامعه می‌شود.
او با بیان اینکه تصویرگران همیشه با ممیزی مواجه هستند گفت: این مسائل آنقدر تکرار شده که دچار خودسانسوری شده‌ایم و وقتی موضوعی به ما ارجاع داده می‌شود ناخودآگاه تصویری را می‌کشیم که دچار مشکل نشود. افرادی که هیچ ارتباطی با هنر ندارند در این موارد تصمیم‌گیرنده هستند و ما مجبور هستیم برای گذران زندگی و اینکه بتوانیم کار کنیم، نظرات آنها را پیاده کنیم. ممیزی‌ها تاثیر زیادی بر کار تصویرگران دارد و باعث می‌شود خودمان کار خود را محدود کنیم و به مرور زیبایی و خلاقیت تصویرها از بین برود. اگرچه ما همیشه سعی می‌کنیم به شیوه‌های مختلف از این فضا خارج شویم اما دائما مواردی پیش می‌آید که مشکلات را تشدید می‌کند.
نظام‌دوست با اشاره به اینکه ممیزی کتاب شامل بخش‌های کلام و تصویر می‌شود، گفت: من یک کتاب در زمینه آموزش موسیقی کودکان با نام "ملودی" کار کردم که در آن ترانه مشهور "رشید خان" وجود داشت، ولی به ما گفته شد که یک کلمه از این ترانه مشهور باید تغییر کند. از سوی دیگر به ما تصویرگران همیشه گفته می‌شود که از ساز استفاده نکنیم و در مورد تصویر زنان نیز ممیزی‌های زیادی وجود دارد. برای من بارها پیش آمده که کارم ممیزی شده است اما همیشه سعی می‌کنم با المان‌های زیبای تصویری این ممیزی‌ها را بهبود بخشم.