شاهنامه فلورانس قدیمی‌ترین نسخه‌ی دست‌نویس کتاب شاهنامه‌ی فردوسی است. تاریخ نوشتن این نسخه از شاهنامه سال ۶۱۴ هـ. ق/ ۱۲۱۷ م/ ۵۹۶ هـ. ش، بیش از ۲۰۰ سال پس از پایانِ سرایش شاهنامه است.
همچنین در این دست‌نویس بسیاری از واژه‌ها به ریخت کهنه‌تر آن‌ها به‌کار رفته‌اند. آنجلو پیه‌مونتِزه، پژوهشگر ایران‌شناس ایتالیایی، این دست‌نویس را در سال ۱۹۷۸ میلادی، شناسایی کرد. تا پیش از پیدا کردن این دست‌نویس، دست‌نویس شاهنامه‌ی لندن، که به سال ۶۷۵ هـ. ق منسوب بود، کهن‌ترین نسخه‌ی شاهنامه شناخته می‌شد. در ادامه بیشتر به جزئیات این شاهنامه می‌پردازیم.
تاریخچه‌ی کشف نسخه‌ی فلورانس
پیش از این کشف، قدیمی‌ترین نسخه شناخته‌شده‌ی شاهنامه نسخه‌ای بود که در کتابخانه بریتانیا (نسخه لندن) نگهداری می‌شد و به سال ۶۷۵ هجری قمری (۱۲۷۶ میلادی) تعلق داشت. اما نسخه فلورانس که حدود ۵۰ سال قدیمی‌تر از این نسخه بود، می‌توانست اطلاعات بسیار دقیق‌تری از نسخه‌های اولیه شاهنامه ارائه دهد. تا قبل از کشف این نسخه، بسیاری از محققان و شاهنامه‌شناسان تصور می‌کردند که شاهنامه فردوسی در قرن ۷ هجری قمری (۱۳ میلادی) به شکلی که در نسخه‌های موجود دیده می‌شود، منتشر شده است.
آنجلو پیه‌مونتزه، ایران‌شناس و استاد دانشگاه پیزا، در هنگام تحقیقاتی که برای تألیف کتاب‌ها و مقالاتی درباره‌ی شاهنامه و فردوسی در دست داشت، موفق شد نسخه‌ای جدید از شاهنامه را در کتابخانه‌ی ملی فلورانس شناسایی کند. این نسخه که به طور رسمی با نام «نسخه فلورانس» شناخته می‌شود، متعلق به اواخر قرن ۶ هجری قمری (۱۲۱۷ میلادی) بود. این تاریخ نشان‌دهنده این است که نسخه فلورانس حدود ۲۰۰ سال پس از سرایش شاهنامه توسط فردوسی نوشته شده است.
پیه‌مونتزه در حین تحقیق در مورد متون فارسی قدیمی به نسخه‌ای برخورده بود که ویژگی‌هایی متفاوت از دیگر نسخه‌های شناخته‌شده داشت. او به سرعت متوجه شد که این نسخه قدیمی‌تر و اصیل‌تر از هر نسخه‌ای است که پیش‌تر به‌طور عمومی شناخته شده بود. پس از تحقیق و بررسی‌های دقیق، مشخص شد که این نسخه در واقع همان نسخه‌ای است که پیش‌تر در کتابخانه‌ی فلورانس وجود داشته، اما به‌طور ناشناخته باقی مانده بود.
ویژگی‌های نسخه فلورانس
نسخه فلورانس به دلیل قدمت و اصالت خود به یکی از منابع مهم برای پژوهشگران تبدیل شده است. این نسخه تنها نیمی از شاهنامه را شامل می‌شود و به‌طور خاص دربردارنده بخش‌هایی از داستان‌های ایرانی، اساطیری و پهلوانی است. یکی از ویژگی‌های جالب این نسخه این است که بسیاری از واژه‌ها و ترکیب‌های زبانی که در دیگر نسخه‌های شاهنامه تغییر کرده‌اند، در نسخه فلورانس به شکلی که در اصل نوشته شده‌اند، حفظ شده‌اند.
نسخه فلورانس همچنین از ویژگی‌هایی چون حفظ نحوه‌ی ضبط کهن واژه‌ها، کمتر بودن تعداد بیت‌های الحاقی و رعایت قواعد خاص در نگارش برخوردار است که این ویژگی‌ها آن را به منبعی مهم در تصحیح و تحلیل متون شاهنامه تبدیل کرده است.
اهمیت کشف نسخه فلورانس
کشف نسخه فلورانس نه‌تنها برای محققان و شاهنامه‌شناسان یک دستاورد بزرگ به شمار می‌رود، بلکه به تاریخ‌شناسان و زبان‌شناسان نیز کمک کرد تا به یک تصویر دقیق‌تر از روند تکامل شاهنامه و نسخه‌های آن دست یابند. جلال خالقی مطلق، از برجسته‌ترین مصححان شاهنامه، در تصحیح‌های خود از این نسخه استفاده فراوانی کرده است و آن را به‌عنوان یکی از معتبرترین منابع در بازسازی و تصحیح متون شاهنامه می‌شناسد.
با توجه به اینکه نسخه فلورانس در حال حاضر در کتابخانه ملی فلورانس نگهداری می‌شود، دسترسی به آن برای پژوهشگران از سراسر دنیا فراهم شده است. این نسخه به‌ویژه پس از دیجیتال‌سازی به یک منبع ارزشمند تبدیل شده که پژوهشگران می‌توانند بدون نیاز به سفر به ایتالیا، به آن دسترسی داشته باشند.
دسترسی به نسخه‌ی فلورانس شاهنامه
نسخه‌ی فلورانس شاهنامه فردوسی، که به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های شناخته‌شده از این اثر بزرگ ادبی ایرانی شناخته می‌شود، در حال حاضر در کتابخانه ملی فلورانس Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze در ایتالیا نگهداری می‌شود. این نسخه اهمیت ویژه‌ای در مطالعات شاهنامه‌شناسی و تاریخ ادبیات فارسی دارد، و به دلیل قدمت و اصالت آن، بسیاری از پژوهشگران و محققان ایرانی و غیرایرانی به‌دنبال دسترسی به آن برای مطالعات خود هستند. اما این نسخه به‌طور مستقیم در اختیار عموم قرار نداشت و به همین دلیل، گام‌هایی برای ایجاد دسترسی به آن برداشته شده است.
دسترسی فیزیکی به نسخه فلورانس
نسخه‌ی فلورانس در کتابخانه ملی فلورانس قرار دارد و به‌طور فیزیکی تنها از طریق این کتابخانه قابل دسترسی است. پژوهشگران و علاقه‌مندان می‌توانند به این کتابخانه سفر کرده و نسخه‌ی اصلی را در محل بررسی کنند. البته این دسترسی، شرایط خاص خود را دارد. دسترسی به نسخه‌های قدیمی و گران‌بها معمولاً مشروط به مجوزهای خاص و هماهنگی‌های قبلی است که برای جلوگیری از آسیب به نسخ قدیمی و ارزشمند انجام می‌شود. همچنین، نسخه‌ی فلورانس ممکن است در بخشی از کتابخانه قرار داشته باشد که به پژوهشگران امکان دسترسی مستقیم به آن را نمی‌دهد، و در عوض تنها از طریق درخواست‌های خاص به‌صورت دیجیتال یا کپی‌هایی از آن می‌توانند به مطالعه آن بپردازند.
دسترسی دیجیتال به نسخه‌ی فلورانس
به‌منظور تسهیل دسترسی پژوهشگران به این نسخه ارزشمند، کتابخانه ملی فلورانس جلد اول نسخه‌ی فلورانس را به‌طور دیجیتالی منتشر کرده است. این اقدام در راستای فراهم آوردن امکان بررسی این نسخه برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به ادبیات فارسی در سراسر جهان انجام شده است.
نسخه دیجیتال شاهنامه‌ی فلورانس، با کیفیت بالا و با رعایت اصول مرمت و نگهداری، به‌طور آنلاین در دسترس است. از آنجا که نسخه‌ی فلورانس به‌دلیل قدمت بالای خود و آسیب‌های ناشی از گذر زمان، آسیب‌هایی دیده است، دسترسی دیجیتال این امکان را به پژوهشگران می‌دهد که بدون نیاز به سفر فیزیکی به ایتالیا، به بررسی این نسخه بپردازند و آن را در تحقیقات خود به‌کار ببرند. این نسخه دیجیتال از طریق پایگاه‌های آنلاین کتابخانه ملی فلورانس قابل دسترسی است و پژوهشگران می‌توانند با ثبت‌نام در سایت، به آن دسترسی پیدا کنند.
مقایسه با دیگر نسخه‌های قدیمی شاهنامه
در مقایسه با نسخه‌های قدیمی دیگر شاهنامه‌ها، مانند نسخه لندن و نسخه‌های دیگر که در قرن‌های بعدی نوشته شده‌اند، نسخه فلورانس از لحاظ نزدیکی به نسخه اصلی شاهنامه فردوسی اهمیت ویژه‌ای دارد. نسخه‌های قدیمی‌تر معمولا تغییرات زیادی در خود دارند که عمدتا ناشی از اشتباهات نویسندگان و یا تلاش برای اصلاح و یا بازنویسی متن هستند. در حالی که نسخه فلورانس نسبت به این تغییرات کمتر دستخوش تغییر شده است و به همین دلیل، به عنوان یک مرجع معتبر برای تصحیح متن‌های دیگر به کار می‌رود.
جمع بندی
قدیمی‌ترین نسخه موجود از شاهنامه فردوسی، نسخه‌ای به نام "شاهنامه فلورانس" است که در کتابخانه ملی فلورانس در ایتالیا نگهداری می‌شود. این نسخه که متعلق به سال ۶۱۴ هجری قمری (۱۲۱۷ میلادی) است، حدود ۲۰۰ سال پس از سرایش شاهنامه نوشته شده و بسیاری از ویژگی‌های زبان کهنه‌تر را حفظ کرده است. کشف این نسخه توسط آنجلو پیه‌مونتزه در سال ۱۹۷۸ میلادی انجام شد و به پژوهشگران کمک کرد تا تصویری دقیق‌تر از روند تکامل شاهنامه به دست آورند. نسخه فلورانس با ویژگی‌هایی چون حفظ واژه‌های کهنه و کمتر بودن تعداد بیت‌های الحاقی، به عنوان یک مرجع معتبر در تصحیح متون شاهنامه شناخته می‌شود و در حال حاضر به صورت دیجیتال برای دسترسی پژوهشگران در دسترس است.