گروه تئاتر خبرگزاری هنر ایران: در ادامه پرونده تئاترهای آزاد با گفت‌وگوهایی که با اهالی این حرفه داشتیم، به این نکته پی بردیم که عنوان «تئاتر آزاد» عنوان اشتباهی است که سال‌ها است که به «تئاتر کمدی» تغییر کرده است. همچنین در میان صحبت‌ها با پیشکسوتان متوجه شدیم که این گونه از نمایش، حرفه‌ای‌ترین شکل تئاتر است. اما این که چرا این روزها به سمتی رفته است که حتی خود اهالی تئاتر نسبت به آن نقد دارند، همچنان محل بحث است. در این نوبت، به گفت‌وگو با علیرضا غنچی نویسنده و کارگردان تئاتر که در عرصه تئاتر کمدی هم تجربه دارند، پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
آقای غنچی، تعریف درست از تئاتر آزاد چیست؟ آیا نمایش‌هایی که اکنون در این گروه اجرا می‌شوند را می‌توان تئاتر نامید؟
تئاتر آزاد در دهه 60 توسط جمعی از کسانی که در تئاتر سنتی در لاله‌زار فعالیت می‌کردند به وجود آمد و رویکرد آنها سیاه‌بازی بود و چون هیچ نوع وابستگی به دولت نداشتند و داعیه‌دار این بودند که نمی‌خواهند وابستگی به دولت داشته باشند، هنرمندانِ آن زمان، عنوان آن را «آزاد» گذاشتند. الان چندین سال است که با توجه به تغییرات شگرفی که در بین هنرمندان به وجود آمده، سازماندهی شده، انجمن دارند و به صنف تبدیل شده است و تحت عنوان تئاتر کمدی باید شناخته شوند.
در جواب این که تئاتر است یا خیر، باید بگویم حتما یک تئاتر است. چرا که یکی از مولفه‌های یک تئاتر این است که مخاطب داشته باشد. اساسا هنر وقتی هنر شناخته می‌شود که مخاطب داشته باشد. علاوه بر آن دیگر عناصر تئاتر را هم دارا است. بنابراین حرفه‌ای‌ترین شکل تئاتر است و می‌توان گفت تنها شکل تئاتری است که حرفه دست‌اندرکاران است؛ یعنی از اجرای تئاتر زندگی خود را می‌چرخانند و هرشب روی صحنه هستند و هرشب بنابر واکنش مخاطبان برای اجرای شب بعد تغییراتی لحاظ می‌کنند. کدام یک از دیگر تئاترها این گونه کار می‌کنند؟ اساتید یک تا دو ماه تمرین می‌کنند و سه ماه روی صحنه هستند. اما دوستان ما 9 ماه از سال را روی صحنه هستند. پس بی‌تردید، این نوع تئاتر ارزشمند است. دست‌اندرکاران این نوع تئاتر در خدمت تئاتر هستند.
پس چرا برخی، حتی اهالی تئاتر، این نوع نمایش را نادرست می‌دانند؟
کسانی که این نوع تئاتر را انکار می‌کنند کمال بی‌احترامی را به اهالی آن و مخاطبان آن می‌کنند. بودن یا نبودن هنر به داشتن مخاطب است. چرا افرادی که این نوع نمایش را سرزنش می‌کنند، نمی‌آیند از مخاطب بپرسد که چرا این نمایش‌ها را می‌بینند؟ اگر کسانی به علت کم‌کاری رسانه‌ها آگاهی از این نوع نمایش ندارند و مثلا فرزند خردسال خود را به نمایش بزرگسال می‌آورند، مقصر دست‌اندرکاران تئاتر کمدی نیست؛ بلکه خود رسانه‌ها هستند. رسانه‌ها باید درمورد آثار اطلاع‌رسانی درست کنند تا مخاطب تئاتر بداند که چه نوع نمایشی را قرار است ببیند. اگر سلیقه من این نوع نمایش‌ها را برنمی‌تابد، نباید ببینم. باید با آگاهی نمایشی را انتخاب کنم که با سلیقه من همخوان است. اگر سلیقه من تئاتر کمدی نیست، نباید کل جامعه تئاتر کمدی زیر سوال برود. اغلب کسانی که این نمایش‌ها را می‌بینند از این نوع نمایش راضی هستند. هرکس با هر سلیقه‌ای به تئاتر می‌آید قابل احترام است.
اکنون وضعیت تئاتر کمدی به گونه‌ای شده است که همان گروه سنی مناسب هم نمی‌توانند تماشا کنند. اکنون برخی عقیده دارند که برخی از نمایش‌های کمدی رو به ابتذال رفته است. هنر تئاتر یک هنر فرهیختگانی است. اگر قرار باشد ما به هر قیمتی مخاطب را به سالن بیاوریم، پس فرهنگ‌سازی و ذائقه‌سازی چه می‌شود؟
تئاتر کمدی از بدو پیدایش به گونه‌ای طراحی و خلق شده که مبتنی بر تاکید بر آشفتگی است. این نمایش‌ها به گونه‌ای طراحی شده است که مخاطب ضمن سرزنش شخصیت نمایش که خلاف رویه انسانی رفتار می‌کند، خودش را بری از این بی‌نظمی‌ها و بعضا بلاهت می‌داند. درست برخلاف تراژدی که به گونه‌ای طراحی می‌شود که مخاطب خودش را همچون شخصیت‌ها بداند و با آنها همراهی کند. در کمدی بدون روش تراژیک در عمق وجود خود تلنگر لازم به روحش زده می‌شود. در هنرهای مختلف مثل سینما، برای نشان دادن خیر، نیکی و حقایق الهی ناچار می‌شویم که هنرمندانمان خود را به چیزهای پلیدی آلوده کنند. مخاطبان از این نوع رفتارهای غلط احساس انزجار می‌کنند و با لبخند زدن به خود یادآوری می‌کنند که نباید میل به ابتذال داشته باشد. مخاطبان ما بسیار فهیم و آگاه هستند و حتی اگر در خودآگاه اینگونه نباشد اما در ناخودآگاه خود میل حقیقت و نیکی دارند. وقتی می‌گویند تعداد زیادی اثر مبتذل داریم یعنی دارند تعداد زیادی کارشناس در اداره کل هنرهای نمایشی که نمایشنامه را خوانده و تایید کردند زیرسوال می‌برید. حتی شما عده‌ای با سلیقه متفاوت از سلیقه شما که از نمایش کمدی لذت بردند را زیرسوال می‌برید. چرا از آنها نمی‌پرسید چرا به تماشای تئاتر کمدی رفتید.
واضح است. می‌گویند آمدیم تا بخندیم.
مگه شما با خنده مشکل دارید؟ مگر آقای رامبد جوان و مهران مدیری غیر از این انجام می‌دهند که در تلویزیون برنامه ساخته‌اند؟ پس چرا رویکرد به آقای جوان و امثال آن به به کردن است و رویکرد دوستان من که شبانه روز زنده اجرا می‌کنند، سرزنش کردن است؟ این ناجوانمردانه و به دور از عدالت است. خنده بی‌تردید مهم‌ترین معجون درمان کننده بسیاری از بیماری‌ها است. قطعا باید اصول رعایت شود اما اگر اصول رعایت نمی‌شد، مخاطب نمی‌آمد و نمایش هم از عرصه اجرا حذف می‌شد. بنابراین مخاطبان بهترین ممیز بودن یا نبودن این گونه از نمایش‌ها هستند. ما نمایش‌هایی داشتیم که به علت ضعف‌ها و به دلیل عدم اقبال مخاطب، متوقف شده است. اثری که نتواند هزینه خود را تامین کند، کنار می‌رود. البته که افراد ناباب هم آمده‌اند اما بالاخره عرصه حرفه‌ای اجازه نمی‌دهد که افراد غیرحرفه‌ای بماند و دوم این که بالاخره باید افراد از جایی شروع کنند تا بتوانند رشد کنند.
ما هم به آن واقفیم که خنده نیاز جامعه است و مخاطب هم در عرصه هنرها مهم است. شما مثال زدید از برنامه رامبد جوان؛ اولا باید بگوییم که مدیوم تلویزیون و تئاتر با هم متفاوت است. دوما نوع کمدی آن متفاوت از نمایش‌های کمدی ما است و چارچوب مشخصی داشت. آیا این چارچوب در نمایش کمدی وجود دارد؟ آیا ورود افراد نابلد موجب آسیب به روند درست تئاتر کمدی نشده است؟
بیش از دو دهه است که ما دست‌اندرکاران این عرصه قبل از همه منتقدان، متوجه این آسیب شدیم و یک انجمن صنفی راه انداختیم که تمام تلاشش ارتقا آثار بود که در نهایت منجر به فرهنگ‌سازی شود. اما متاسفانه مورد همیاری و همکاری قرار نگرفت و آنقدر که لازم بود حمایت نشد و با وجود تلاش انجمن، به دلیل کمبودهایی که در سخت‌افزار داشتیم، نتوانستیم به تلاش‌های نرم‌افزاری و بهبوددهنده سطح فرهنگ بپردازیم.
مثلا ما نتوانستیم یک دفتری پیدا کنیم که دست‌اندرکاران این هنر دور هم جمع باشند تا کارگاه بگذاریم و نقد و بررسی آثار را داشته باشیم. در انجمن در زمینه‌های مختلفی آیین‌نامه دقیقی طراحی شده بود تا آثار بهترین کیفیت را داشته باشند. البته همچنان انجمن وجود دارد و تلاش می‌کند و با اداره کل هنرهای نمایشی در تعامل هستیم. این ضعف‌ها هم در آثار طبیعی است چون تجارب افراد متفاوت است. اما مطمئن باشید همکاران من تلاششان این است که عالی‌ترین نمایش را به مردم عرضه کنند. اگر اینطور نبود مردمی که با مشکلات معیشتی مواجه هستند نمی‌آمدند تا تماشا کنند. تعداد قلیلی از آثار کمدی اگر ضعفی دارند ناشی از بی‌تجربگی است و به تدریج برطرف می‌شوند.
خبرنگار: هانیه علی‌نژاد