سرویس معماری هنرآنلاین: نورپردازی یک بنا یکی از مهم‌ترین جنبه‌های طراحی آن است که چه در روز و چه در شب می‌تواند جلوه منحصربه‌فردی به دید بیننده آن بنا بدهد. بحث نور و پرداختن به آن می‌تواند در مباحث زیبایی‌شناسی و هنر جایگاه ویژه‌ای داشته باشد. ازجمله علوم و هنرهایی که می‌توان به نقش نور در آن اشاره داشت، هنر معماری است که بحث مفصلی را در زمینه روند بهره‌گیری از نور طبیعی به خود اختصاص می‌دهد. ابزار و وسایل روشنایی نیز به‌عنوان عواملی که تأمین‌کننده نور مصنوعی هستند، مطرح هستند.

در هنر معماری، نور یکی از اجزایی است که کنار عناصر و مفاهیم دیگر از قبیل ساختار، نظم فضایی، مصالح، رنگ و … مطرح می‌شود و در طراحی به‌عنوان یک عنصر مجزا باید نقش خود را ایفا کند. یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های نور طبیعی، توالی و دگرگونی آن در طول روز است که باعث حرکت و تغییر حالت در ساعات مختلف می‌شود. معماری و نور به همان اندازه به یکدیگر وابسته‌اند که جسم و روح، یکی برای زنده بودن و دیگری برای حضور مادی این جهان به دیگری نیاز دارد و آن هنگام که نور بر جسم فضا جاری می‌شود هر دو در جهان مرئی "وجود" پیدا می‌کنند. عنصر نورپردازی در معماری سنتی ایران از دو جهت مورد مطالعه قرار می‏‌گیرند، گروه اول به‌عنوان کنترل‏‌کننده‏‌های نور مانند انواع‏ سایه‌بان‌ها و دسته دوم نورگیرها. گروه اول نقش تنظیم نور وارد شده به داخل بنا را به عهده‏ دارند و به دو دسته تقسیم می‏‌شوند: دسته اول آن‌هایی که جزو بنا هستند مانند رواق و دسته دوم آن‌هایی که به بنا افزوده شده و گاهی حالت تزئینی دارند مثل پرده. عناصری که به‌عنوان نورگیرها مطرح می‏‌شوند نام‌های‏ مختلفی دارند ولی همه نورگیر هستند و عبارت‌اند از: روزن، شباک، در و پنجره مشبک، جام‌خانه، هورنو، ارسی، روشندان، فریزوخوون، گلجام، پالکانه، فنزر، پاجنگ و تهرانی. در مقابل‏ عناصری مانند رواق، پرده، تابش بند، سایه‌بان‌ها، سرادق و ساباط قرار دارد که نقش کنترل نور و تنظیم آن برای ورود به داخل بنا را به عهده دارند. علاوه بر این موارد عناصری مانند شباک‏ها، ضمن نورگیری نقش کنترل آن را نیز به عهده دارند. کنترل‌کننده‏‌های نور رواق: فضایی است مشتمل بر سقف و ستون که حداقل در یک‌طرف مسدود باشد و انسان را از تماس با بارش و تابش نور آفتاب مصون می‏دارد و در مناطقی که شدت نور و حرارت‏ خورشید زیاد باشد نور مناسب و ملایمی را به داخل عبور می‏دهد و در این صورت روشنایی از طریق غیرمستقیم یا باواسطه خواهیم داشت. تابش بند: تابش بند تا تووش بند یا آفتاب‏شکن تیغه‏هایی به‏ عرض 6 الی 18 سانتی‏متر است که گاهی ارتفاعی تا حدود 5 متر دارد و با کمک گچ و نی آن‌ها را می‏ساختند. معمولاً در بالای در و پنجره کلافی می‏‌کشیدند که درواقع تابش بند افقی بوده و اصطلاحاً به آن سرسایه می‏‌گفتند و توسط آن ورود آفتاب به‏ درون فضا را کنترل می‌کردند. سا یه‌بان‌ها: ایجاد سایه بر روی پنجره‏‌ها از تابش مستقیم آفتاب‏ به سطح پنجره جلوگیری کرده و درنتیجه حرارت ایجاد شده‏ ناشی از تابش آفتاب در فضای پشت آن به مقدار زیادی‏ کاهش می‏‌یابد. سایه‌بان‌ها ممکن است اثرات گوناگونی از قبیل‏ کنترل تابش مستقیم آفتاب به داخل، کنترل نور و تهویه طبیعی‏ داشته باشند. کارایی سایه‌بان‌ها متفاوت بوده و به رنگ و محل‏ نصب آن‌ها نسبت به پنجره و همچنین شرایط تهویه طبیعی در ساختمان بستگی دارد. سایه‌بان‌ها به انواع ثابت، متحرک و همچنین سایه‌بان‌های طبیعی مثل درختان تقسیم می‏‌شوند.

سرادق: سایه‏‌بان بر سرا که پرده آن بر خرپاهایی که بر بالای سرا نشانیده بودند کشیده می‌شد و بدین ترتیب مانع تابش تند خورشید به درون سرا می‏‌شد. ساباط: کوچه‏‌ای سرپوشیده که هم در شهرهای گرمسیری و هم‏ سردسیری به چشم می‏‌خورد. در شهرهای گرمسیری مجبور بودند کوچه را تنگ و دیوار را بلند بگیرند و برای ایجاد سایه‏ ساباط می‏‌گذاشتند. پرده: استفاده از پرده‌های ضخیم برای جلوگیری و تنظیم نور خورشید برای ورود به ساختمان از دوره صفویه معمول بوده و همچنین در دوره قاجار نیز از آن استفاده می‏‌شد. این پرده‏ها معمولاً از جنس کرباس و یا ابریشم بوده و به‌صورت یک‏لا و دولا استفاده می‏‌شدند و به‌طور معمول در جلو ایوان‌ها و یا پنجره‏ها وارسی‏ها نصب می‏‌شد. بالا کشیدن این پرده‏ها توسط قرقره و بندهایی بوده که به‌طور هماهنگ تمام قسمت‌های آن‏ها را یکنواخت‏ جمع کرده است چون این پرده‌ها معمولاً ضخیم و سنگین بوده و غیرازاین نمی‏‌شد آن‌ها را بالا کشید. نورگیرها شباک: هوای متغیر ایران، آفتاب تند و روشن، باد و باران، توفان‏ و گردباد و عقاید خاص ملی و مذهبی ایجاب می‌کرده که‏ ساختمان علاوه بر دو پنجره، پرده‏ای یا شباکی برای حفاظت‏ درون بنا داشته باشد. درون ساختمان با روزن‌ها و پنجره‏‌های‏ چوبی یا گچی و پرده محفوظ می‏‌شد و بیرون آن را با شبکه‏‌های‏ سفالی یا کاشی می‏‌پوشاندند، این شبکه‏‌ها شدت نور را گرفته و نور ضعیف‏‌تری از لابه‏‌لای آن ایجاد می‏‌شود. انحراف پرتوهای‏ نور در اثر برخورد با کنارهای منقوش شبکه پخش نور شده و به یکنواختی و پخش روشنایی کمک می‏‌کرد. ضمناً علی‏رغم آنکه تمام فضای بیرون از داخل به‌راحتی قابل‌رؤیت‏ بود از بیرون هیچ‏گونه دیدی در طول روز به داخل نداشت. در و پنجره‏‌های مشبک پنجره معمولاً برای دادن نور، جریان هوا و رؤیت مناظر بیرون‏ بدون بر هم زدن خلوت اهل خانه است. در مناطقی که نور خورشید شدید است، پنجره باید متناسب با شدت نور ساخته‏ شود. پنجره‌های مشبک تعادلی بین نور خارج و داخل ایجاد می‏‌کند، تعادلی که وقتی از داخل نگاه کرده شود جلوی نور شدید آفتاب را می‏گیرد و مانع خسته شدن چشم در مقابل نور شدید خارج می‏‌شود. طرح‌هایی که در ساختن پنجره‌های مشبک به کار برده می‏‌شود اغلب به‌گونه‌ای است که نور داخل اتاق را تنظیم‏ می‏‌کند. پنجره‏‌های مشبک نور شدید خارج را بخش کرده و آن را تعدیل می‏‌کنند و وقتی نور بیرون شدید نیست همه آن را به داخل‏ اتاق عبور می‏‌دهند. گاهی برای در و پنجره‏‌های مشبک شیشه نیز به کار برده می‏‌شود. (به درهای مشبک، در و پنجره گفته‏ می‏‌شود) در و پنجره و روزنه‌ای مشبک چوبی، سفالین و گچین‏ در زمستان با کاغذ روغن‌زده مسدود و در تابستان‌ها باز می‏‌شد. روزن روزن و پنجره را نمی‏‌توان از هم تفکیک کرد. درواقع روزن را می‌توان یک پنجره کوچک دانست که معمولاً در بالای در و گاهی‏ در دو سوی آن برای گرفتن روشنایی و تأمین هوای آزاد برای‏ فضاهای بسته به کار می‏‌رفته است. به‌عبارت‌دیگر روزن به‏ سوراخ‌هایی اطلاق می‌گیرد که در کلاله و یا شانه طاق‌ها تعبیه‏ می‏‌شده است. روزن گاهی با چوب و گاه با گچ و سفال ساخته‏ می‏‌شده و اغلب ثابت بوده است. در بناهایی که دارای بافت‏ مرکزی و درون‌گرا بودند و از سقف هشتی یا از نقطه‏ای دیگر نور کافی برای هشتی تأمین می‏‌شد، در بالای در ورودی روزن قرار می‏‌دادند. ارسی ارسی پنجره مشبکی است که به‌جای گشتن روی پاشنه گرد، بالا می‏رود و در محفظه‏‌ای که در نظر گرفته شده جای می‏‌گیرد. ارسی معمولاً در اشکوب کوشک‌ها و پیشان و رواق ساختمان‌های‏ سردسیری دیده می‏‌شود. نقش شبکه‏‌ای ارسی، معمولاً مانند پنجره و روزنه‌ای چوبی است. انتهای پیام/