سرویس موسیقی هنرآنلاین //
وقتی تنها شش ساله باشی وبیش از آنکه شیطنت‌های کودکی دغدغه‌ات باشد، لب ایوان بنشینی، به انگشتان پا‌هایت رشته‌های نخ ببندی و با دهان صدای ساز را زمزمه کنی باید چیزی بزرگ در آستین داشته باشی و پیشانی نوشتی پر جلال و جبروت.
نقش زنده‌یاد ابوالحسن صبا در آنچه موسیقی ایرانی‌اش می‌خوانیم چه از حیث تنظیم نمونه‌های درخشان وچه از لحاظ تدوین و ثبت و ضبط بن مایه‌های آن انکار شدنی نیست. صبا، چهل سال تمام ساز نواخت، تعلیم داد، در ارکستر‌ها شرکت کرد، کتاب نوشت و در جریان‌های موسیقی ایران تأثیر مستقیم و سازنده داشت. به گواه محققین موسیقی و شاگردان نامدار او است که امروز یکی از مکتب‌های اصیل و شاخص موسیقی ایرانی با نام او شناخته می‌شود و حیات هنری او را با دستاوردهای بی‌بدیل‌اش نشانه گذاری می‌کند.
ابوالحسن صبا درعرصه‌های گوناگونی از هنر موسیقی مهر و تاثیر خود را بر جای گذاشته، از نوازندگی کمال یافته سازهای ایرانی و ثبت و ضبط نغمه‌ها و آواهای اصیل ایرانی تا پرورش شاگردانی که امروزه خود یک به یک از اساتید برجسته موسیقی ایران شناخته می‌شوند. ابوالحسن صبا از موسیقی‌دانان و آهنگ‌سازان ایرانی است که صدای ویولن را به خدمت موسیقی ایرانی گرفت. وی یکی از شخصیت‌های برجسته در موسیقی و هنر ایران در نیمهٔ اول قرن بیستم است. صبا با شاگردانی که پرورش داد و با روش‌هایی که در نواختن سازهای ایرانی نوشت، روی نسل‌های بعد از خود اثر شگرفی گذاشت. دستاوردهای موسیقایی او در حیات نه چندان طولانی‌اش آن اندازه گسترده و پرعمق است که در این مجال شاید تنها بتوان فرازهایی از آن را بازخوانی کرد.
از سال‌های آموزش موسیقی تا تکنوازی در ارکستر علی‌نقی وزیری
ابوالقاسم کمال السلطنه پدر ابوالحسن که خود اهل موسیقی بود و به آن علاقه داشت، صبا را در شش سالگی پیش دوستانش که از اساتید موسیقی بودند، برد تا به او نوازندگی بیاموزند. صبای جوان آن‌چنان شیفتهٔ موسیقی بود که روز‌ها سه تارش را به مدرسه می‌برد و در زنگ تفریح، هم‌شاگردی‌هایش را دور خود جمع می‌کرد و برای آن‌ها می‌نواخت. وی بسیاری از سازهای ایرانی را می‌نواخت و هر کدام را نزد استادان برجستهٔ زمان خود یاد گرفته بود؛ ویولن از حسن‌خان هنگ‌آفرین، تار و سه‌تار از میرزا عبدالله و درویش‌خان، سنتور از علی‌اکبر شاهی، کمانچه از حسین‌خان و تنبک از حاجی‌خان ضربی.
علاقه و استعداد صبا در زمینهٔ موسیقی باعث شد که وی رفتن به مدرسهٔ عالی موسیقی را به کالج آمریکایی ترجیح دهد. در سال ١٣٠٢ کلنل علی‌نقی وزیری، از تارنوازان برجستهٔ تاریخ موسیقی ایران، مدرسهٔ عالی موسیقی را تأسیس نمود و ابوالحسن صبا در آن‌جا مشغول به تحصیل شد. از همان‌جا بود که صبا با ایجاد سبک جدیدی در نواختن ویولن تأثیر شگرفی در نحوهٔ نواختن آن در موسیقی ایرانی گذاشت. وی معتقد بود که قبل از این مدرسه، ویولن در موسیقی ایرانی به طرز مغشوشی نواخته می‌شد که شایستهٔ آن نبود و در حقیقت ویولن از روی کمانچه مشق می‌شد.
صبا در نواختن همه سازهای موسیقی ردیف چیرگی پیدا کرد و تمام سازهای ایرانی همچون سنتور، تار، سه‌تار، تنبک، نی، کمانچه، ویولن و نیز پیانو را در حد استادی می‌نواخت ولی ویولن و سه‌تار را به عنوان سازهای تخصصی خود برگزید. سپس در مدرسه عالی موسیقی به شاگردی علی‌نقی وزیری درآمد و تکنواز ارکستر او شد. در ٢٢ سالگی دانشجوی ممتاز و تکنواز برنامه‌های مدرسهٔ عالی موسیقی شد و مورد احترام و تشویق اساتید و دوستانش قرار گرفت.
جمع آوری آهنگ‌ها و نغمه‌های محلی ایران
استاد صبا در سال ١٣٠۶ از طرف کلنل علی‌نقی وزیری مأمور شد تا در رشت مدرسه‌ای مخصوص موسیقی تأسیس کند. او نزدیک به دو سال در رشت اقامت داشت. در طول این دو سال، علاوه بر تدریس موسیقی به روستا‌ها و کوهپایه‌های اطراف رشت می‌رفت و به جمع‌آوری آهنگ‌ها و نغمه‌های محلی می‌پرداخت. او آنچه که در ساز نوازندگان یا نی چوپانان می‌شنید، به دقت به روی کاغذ می‌آورد. نوازندگان محلی تعریف می‌کردند که وقتی صبا به دیدارشان می‌رفت با چه دقتی به سازشان گوش می‌داد و می‌نوشت و با چه شور و اشتیاقی آنچه را که شنیده بود، برای ایشان می‌نواخت. صبا معتقد بود که منابع و سرچشمه‌های اصلی موسیقی سنتی ایرانی همان آهنگ‌ها و نغمه‌های محلی است.
ذوق و شیوهٔ پژوهندگی صبا در زمینهٔ جمع‌آوری و تنظیم موسیقی محلی منحصربه‌فرد بود. ژاله، دخترش، در این زمینه می‌گوید: "یک روز درویشی از کنار منزل ما رد می‌شد و مشغول نواختن آهنگی بود. پدر را دیدیم که با عجله و با همان لباسِ منزل بیرون رفت و به دنبال درویش دوید تا آن ترانه را ثبت کند و از هر تکه برگه‌ای که در جیب داشت برای ثبت آن ترانه استفاده کرده بود."
حاصل تلاش‌های صبا و ارمغان‌هایی که وی از سفر گیلان با خود آورد، قطعات به‌یادماندنی نظیر دیلمان، رقص چوبی قاسم‌آبادی، کوهستانی و امیری مازندرانی بود. این سفر‌ها در حقیقت روح معلمی را در صبا پرورش داد. سفر صبا به گیلان نقطهٔ عطفی در زندگی او و هم‌چنین در سرنوشت موسیقی ایران به شمار می‌آید.
پرورش شاگردان در مکتب موسیقی صبا
صبا پس از برگشتن از گیلان، در سال ١٣١٠، در دو اتاق از خانهٔ بزرگ پدریش کلاس موسیقی دایر کرد و مشغول به تدریس شد. او علاوه بر ویولن، سازهای دیگر را نیز تعلیم می‌داد و با بهره‌گیری از تجربیاتش در دوران یادگیری خود، از روش‌های گوناگونی جهت تدریس استفاده می‌نمود، به‌خصوص در مورد ویولن، که چندان دنباله‌رو روش‌های غربی نبود.
صبا در تدریس، سعی می‌کرد که هرچه می‌داند به هنرجو بیاموزد. از آن‌هایی که بااستعداد بودند اما توانایی پرداخت شهریه را نداشتند، مبلغی دریافت نمی‌کرد و به گفتهٔ فرزندانش، شب‌ها تا دیروقت به کار تدریس مشغول بود. از نظر صبا، در موسیقی و یادگیری آن، همواره مرزی وجود دارد که برخی می‌توانند از آن عبور کنند و به پیش بروند و برخی نمی‌توانند. او افراد بااستعداد را تشویق می‌کرد و افرادی را که نمی‌توانستند از آن مرز عبور کنند، به کار دیگری ترغیب می‌نمود.
شاگردان معروف صبا عبارتند از: حسین تهرانی، حسن کسایی، داریوش صفوت، فرامرز پایور، غلامحسین بنان، لطف‌الله مفخم پایان، علی تجویدی، حسین دهلوی، جهانگیر کامیان، همایون خرم، اسدالله ملک، رحمت‌الله بدیعی، ساسان سپنتا، ابراهیم قنبری مهر، مهدی خالدی، عباس شاهپوری، مهدی مفتاح، محمدعلی بهارلو، حبیب‌الله بدیعی، محمد طغانیان دهکردی، سعید قراچورلو، شهریار، بابک رادمنش، حسین خواجه امیری (ایرج)، ایرج کیایی و فرهاد فخرالدینی.
مکتب نوین موسیقی ایرانی که از درویش خان آغاز شده بود با صبا به اوج رسید وشاگردان صبا نیز پیرو راه او شدند.
آثار موسیقایی ابوالحسن صبا
نخستین اثر ضبط‌شده صبا قطعه زرد ملیجه با ویولن بود که در میان دو بند سرود‌ای وطن با صدای روح‌انگیز در سال ۱۳۰۶ در قالب صفحه تولید شد و بسیار مورد توجه قرار گرفت.
از استاد صبا صفحات بسیاری حاوی تکنوازی‌ها و همنوازی‌های او منتشر شده‌است که مهارت فوق‌العاده او را در نواختن ویولن نشان می‌دهد. همچینین نوارهای خصوصی بسیاری پر کرده که مرجع هنرجویان و گویای تسلط فوق‌العاده او در نواختن سه‌تار است. سه دوره آموزش ویولن، چهار دوره تعلیم سنتور، یک دوره تعلیم تار و سه‌تار منتشرشده و باقی آثار او هنوز منتشر نشده‌اند.
کتاب دوره اول تا سوم ویلون، کتاب دوره تا چهارم سنتور، کتاب دوره اول سه تار از آثار مستقل صبا محسوب می‌شوند.
سلوی ای وطن، کتاب دستور ویلون وزیری، چهار مضراب سه‌گاه، کتاب دستور ویلون وزیری، رنگ بیات ترک کتاب ۲۳ قطعه ضربی، پیش درآمد ترک ۱۸ قطعه پیش درآمد، نوید بهار، کتاب اول ویلون، چهار مضراب ساده در ماهور کتاب اول ویلون، دستور ضرب، ردیف کامل آوازهای ایرانی وچهار مضراب نوا نیز از آثار غیر مستقل او هستند.
دیلمان (دشتی)، امیری یا مازندرانی (دشتی)، زرد ملیجه (دشتی)، به زندان (شوشتری)، در قفس (دشتی)، رقص چوپی (افشاری) و کوهستانی (دشتی) از جمله آثار او است که با الهام از موسیقی محلی ساخته است.
پنجاه و پنج سالگی و سرانجام استاد
استادصبا در سال ۱۳۳۵ به عنوان موسیقی‌دان برجسته معاصر ایران شناخته شد. ابوالحسن صبا تا آخر عمر خود به تعلیم موسیقی مشغول بود. او در ٢٩ آذرماه سال ١٣٣۶ در سن پنجاه و پنج سالگی بر اثر بیماری قلبی در تهران درگذشت و با یک تشییع جنازهٔ باشکوه در گورستان ظهیرالدولهٔ تهران به خاک سپرده شد. خانهٔ صبا پس از مرگش، در سال ١٣۵٣ توسط دانشکدهٔ هنرهای زیبای کشور تبدیل به موزه شد و بسیاری از نقاشی‌ها و آثار تزئینی و سازهایی که ساخته بود در آن نگاهداری می‌شود.
انتهای پیام/